مورّخين معروف اسلامي.
مورّخين بسياري در عالم اسلام وجود داشته¬اند، كه تاريخ اسلام يعني زندگي پيامبر اسلام (ص) و جانشينانش را به رشتة تحرير كشيده¬اند. مورّخان اوّليّه عبارتند از:
1 ـ ابورافع، كه در حيات خود رسول اكرم (ص) راجع به جنگ احد مطالبي جمع كرد و نام گروهي از ياران پيغمبر را كه در اين جنگ به شهادت رسيدند، ذكر نموده است.
2 و 3 و 4 ـ ابان بن عثمان بن عفّان، عروة بن زبير و محمّد بن شهاب زهري (51 ـ 124)
5 ـ ابن¬اسحاق: محمّد بن اسحاق بن يسار (81 يا 85 ـ 150 يا 151هجري) از بزرگ¬ترين و قديمي¬ترين و اصيل¬ترين مورّخان و سيره¬نويسان اسلام است كه گفته¬اند: بعضي از صحابه را درك كرده است؛ ولي اخبار و احاديثش را بيشتر از تابعين نقل كرده است. سيرة ابن¬اسحاق بيشتر از طريق «ابن-هشام» متوفّاي 213 نويسندة «سيرة¬النّبي» به دست مورّخان بعدي رسيده است. و از آن¬جا كه ابن¬هشام معاصر خلفاي عبّاسي بوده كه نمي¬توانسته¬اند فضايل علي (ع) را بشنوند، بسياري از مطالبي را كه مربوط به فضايل آن حضرت بوده به قول خودش حذف كرده است. مثلاً «حديث غدير» در سيرة ابن هشام نيامده است؛ در حالي كه «حاكم نيشابوري» آن را در مستدرك 3/10 از ابن¬اسحاق نقل كرده است. اخيراً قسمتي از سيرة ابن¬اسحاق در كتابخانة «قرويين» فاْس مراكش يافت شده كه با قسمتي از اوراقي كه مربوط به مغازي اوست و در كتابخانة ظاهريّة دمشق به دست آمده، به نام «سيرة¬الرّسول» چاپ شده است.
اغلب مورّخين ابن¬اسحاق را شيعه دانسته¬اند. وي احاديث بسياري از «امام صادق (ع)» نقل كرده است؛ ولي اگر هم شيعه نبوده، بايد گفت: از محبّان اهل¬بيت (ع) بوده و هم¬چون بعضي ديگر كه تا آن¬جا كه توانسته¬اند از ذكر فضايل اهل بيت (ع) خودداري نموده¬اند، متعصّب نبوده است. مورّخين اسلامي از اين مرد بزرگ بسيار استفاده كرده و در كتب خود از وي به عظمت ياد مي¬كنند و نظريّات او را در وقايع تاريخي مورد استناد قرار مي-دهند.
6 ـ ابومخنّف: لوط بن سعيد بن مخنّف معروف به ابومخنّف (157 ـ 90 هجري) از مورّخان معروف قرن دوّم است. وي با آن¬كه شيعه بوده؛ ولي آن¬چنان بي¬تعصّب چهرة واقعي بني¬اميّه را نشان داده است كه اهل سنّت نيز رواياتش را نقل كرده¬اند. به طوري كه طبري 586 روايت از او نقل كرده است. تخصّص ابومخنّف در حوادث عراق بوده و تك نگاشته¬¬هاي جالبي در اين زمينه دارد. ابوالفرج اصفهاني نيز در «مقاتل¬الطّالبيين» و «اغاني» از او بسيار بهره گرفته است. يكي از تأليفات ارزشمند ابومخنف «مقتل الحسين» و ديگري «الجمل» است كه هر چند باقي نمانده¬اند؛ ولي مورّخان ديگر هم¬چون طبري و ابن ابي¬الحديد اكثر روايات آن¬ها را ذكر كرده¬اند.
7 ـ هشام كلبي: هشام بن سائب كلبي متوفّاي 204 از بزرگ¬ترين مورّخان اسلامي است. كار وي بيشتر در اخبار جاهليّت و نيز اخبار مربوط به ايران و يمن بوده است. وي از مورّخين شيعه است. هشام بسياري از خلافكاري-هاي خلفا را به رشتة تحرير كشيده است. هر چند نوشته¬هاي وي غالباً از ميان رفته، ولي نقل¬هاي بسياري از او در ساير مآخذ مانده است. كتاب معروف او «الأصنام» كه رواياتش در اكثر منابع تاريخي آمده بود، مفقود شده بود كه خوشبختانه اخيراً در مغرب پيدا و چاپ شده است.
8 ـ واقدي: محمّد بن عمر واقدي متوفّاي 207 از مورّخين بزرگ قرن دوّم است. وي در كتاب «مغازي» مطالب را بسيار گسترده¬تر از ابن-اسحاق و ابن¬هشام بيان داشته است. واقدي استاد ابن¬سعد بوده و مهم¬ترين منبع طبقات كبراي وي است. واقدي معاصر مأمون عبّاسي بوده و در بغداد در دستگاه خلافت عبّاسي به كار قضا اشتغال داشته است. وي براي اين¬كه صحنة جنگ¬هاي اسلامي را خوب بيان كند، شخصاً از محلّ آن جنگ¬¬ها هم¬چون احد و بدر و حُنين ديدن كرده و آن¬گاه «مغازي» خود را تأليف نموده است.
ابن نديم واقدي را شيعه دانسته است؛ هرچند به علّت تقيّه تشيّع خود را آشكار نساخته است. واقدي در مغازي، بسياري از درگيري¬هاي حضرت علي (ع) و كارهاي آن حضرت و نيز بسياري از كناره¬گيري¬هاي خلفا از جنگ¬ها را كه ديگران جرئت ابراز آن¬ها را نداشته¬اند، بيان كرده است.
9 ـ مدائني: ابوالحسن علي بن محمّد عبدالله مدائني متوفّاي حدود 225 تأليفات بسيار گسترده¬اي مربوط به دوران اسلامي داشته است. هرچند از نوشته¬هاي مدائني چيزي به¬جا نمانده است؛ ولي مورّخين بعدي هم¬چون طبري از او نقل¬هاي فراواني كرده¬اند.
10 ـ ابن¬سعد: محمّد بن سعد بن منيع زهري بصري كه به نام «كاتب واقدي» شهرت دارد، در سال 230 درگذشته است. مشهورترين اثر ابن¬سعد كه به جا مانده و بارها حتّيٰ به فارسي ترجمه و چاپ شده «طبقات كبرا» است كه در آن اطّلاعات جامعي در مورد صحابه و تابعين ارائه شده است. كتاب ديگر ابن¬سعد «طبقات الصّغير» است.
11 ـ بلاذري: احمد بن يحيي بن جابر بلاذري (170 تا 180 ـ 279 هجري) كه از مورّخان و نسب¬شناسان مهمّ اسلامي است، از نديمان متوكّل عبّاسي بوده است. دو كتاب تاريخي مهمّ يكي «فتوح¬البلدان» و ديگري «انساب¬الأشراف» از بلاذري به جا مانده است. يك جلد از انساب¬الأشراف در تاريخ پيامبر اسلام(ص)، يكي در بارة امويان، يكي در بارة زبيريان، يكي در بارة عبّاسيان و دو جلد در بارة علويان است.
12 ـ يعقوبي: احمد بن ابي¬يعقوب ابن¬واضح، مشهور به يعقوبي متوفّاي 284 كه «تاريخ يعقوبي» را به رشتة تحرير كشيده، اصلاً ايراني و اهل اصفهان و از مورّخين شيعه است كه نياكانش به عراق رفته¬اند. يعقوبي از موالي منصور بوده و به كاتب عبّاسي شهرت داشته است. يعقوبي در تاريخ خود كه مضبوط¬ترين و دقيق¬ترين دائرة¬المعارف¬گونة فرهنگ اسلامي است، از آغاز خلقت تا قرن سوّم هجري به نگارش درآورده است. كتاب-هاي ديگر يعقوبي عبارتند از: «البلدان» و «مشاكلة النّاس لزمانهم».
13 ـ ابوحنيفة دينوري: ابوحنيفة دينوري رياضي¬دان و منجّم و مورّخ بوده و اثر مهمّ او «اخبارالطّوال» بسيار باارزش و داراي اخبار دست اوّل است.
14 ـ ابن¬¬قتيبة دينوري: ابن¬قتيبة دينوري متوفّاي¬270 صاحب تأليفات عديده است، از جمله: عيون الاخبار، دلايل النّبوّه و الإمامه والسّياسه.
15 ـ طبري: ابوجعفر محمّد بن جرير بن يزيد طبري آملي متولّد 225 و متوفّاي 310 است. طبري در حديث، فقه، تفسير، تاريخ و لغت داراي تخصّص و تبحّر بوده است. طبري دو اثر مهمّ يكي به نام «جامع¬البيان» در تفسير دارد و ديگري تاريخي به نام «تاريخ الرّسل والأمم والملوك» كه بسيار معروف است. طبري در اين تاريخ هر چند از آغاز خلقت تا زمان خودش به رشتة تحرير كشيده است؛ ولي افسانه¬ها و خرافات و اسرائيليّات بسياري هم در آن آورده است و از اخبار نادرست و افراد دروغگو و جعّال چون سيف بن عمر استفاده كرده است كه تا حدود زيادي از ارزش آن مي-كاهد. تاريخ طبري از همان ابتدا مورد اعتماد جامعة اهل تسنّن قرار گرفت؛ به طوري كه موّرخين بعدي چون ابن¬اثير و ابن¬كثير بسياري از مطالب و روايات وي را در كتاب¬هاي خود آورده¬اند.
طبري وقتي شنيد عدّه¬اي در مورد حديث غدير ترديد دارند يا آن را انكار كرده¬اند، كتاب عظيم «الولايه» در طرق نقل آن تأليف نمود. ( البدايه والنّهايه، 11/147 )
در روز جمعه¬اي هزاران نفر از حنبليان در مسجد جامع از طبري در بارة احمد بن حنبل و نيز از حديث جلوس خدا بر عرش پرسيدند. طبري احمد حنبل را به عنوان يك فقيه رد نمود و او را تنها محدّثي خواند؛ حديث جلوس خدا بر عرش را هم به معناي ظاهري آن محال دانست. حنابله بر او شوريدند او را لگدمال كردند وچون به خانه¬اش رفت، خانه-اش را سنگباران كردند و بنا به نقل ابن¬كثير چون طبري مُرد از ترس حنابله در خانه¬اش دفن شد.
مطابق نقل ابن¬اثير حنبلي(الكامل 8/134) و حتّي بنا بر تأليفات خود طبري چون «الولايه»، طبري در اواخر عمرش به تشيّع گرايش يافته است.
16 ـ مسعودي: علي بن حسين مسعودي (346 ـ 287 هجري) از نوادگان صحابي بزرگ عبدالله بن مسعود است و مهم¬ترين اثر او «مُرُوجُ الذّهب» است كه با داستان آفرينش آغاز مي¬شود و مجموعه¬اي از اطّلاعات تاريخي و جغرافيايي و اديان مختلف است. مسعودي كتاب¬هاي متعدّدي نگاشته است كه در مروج¬الذّهب از آنها نام مي¬برد. از آثار مهمّ ديگر مسعودي يكي «التّنبيه والأشراف» است كه آن نيز تاريخي است و ديگر «اخبارالزّمان» است كه تنها بخش كوچكي ازآن باقي مانده است. مسعودي يكي از مورّخان برجسته و معتمد و مورد وثوق دانشمندان پنج مذهب اسلامي است.
بسياري از محقّقان مسعودي را شيعه دانسته¬اند؛ ولي «علّامة¬ مطهّري» مي¬فرمايد: «مسعودي يك مورّخ است و در اين¬كه شيعه باشد يا سنّي، به مفهومي كه ما امروزه مي¬گوييم «شيعه»، قطعاً سنّي است؛ چون ما ملاك تشيّع و تسنّن را قدر مسلّم اين مي¬دانيم كه در مسئلة خلافت، ابوبكر و غيره غاصب¬اند، در حالي كه او يك احترام فوق¬العادّه¬اي براي خلفا قائل است؛ ولي در عين حال نسبت به ائمّه (ع) هم خيلي احترام قائل است. يك كتابي نيز به او نسبت مي¬دهند به نام «اثبات¬الوصيّه». ظاهر اين است كه سنّي است، ولي به هرحال مسعودي از مورّخين درجه اوّل اسلام است». ( سيري در سيرة ائمّة اطهار، ص 12 )
17 ـ ابوالفرج اصفهاني: ابوالفرج اصفهاني متوفّاي 360 كه اموي نسب امّا علوي مذهب است، دو كتاب پرارزش دارد: يكي «مقاتل¬الطّالبيين» كه سرگذشت طالبيان و علوياني است كه به دست حكّام ظالم و غاصب اموي و عبّاسي به قتل رسيده¬اند؛ و ديگر «الأغاني» است كه دايرة المعارفي است شامل حال شعرا و رجال و تراجم و اطّلاعات ديگر تاريخي.
18 ـ شيخ مفيد: شيخ مفيد، فقيه بزرگ شيعي متوفّاي 413 مؤلّف دو كتاب پرارج تاريخي است: يكي «الإرشاد» كه در بارة زندگي ائمّه (ع) است و ديگري «الجمل»
19 ـ ابن¬خلّدون: ابن¬خلّدون (808 ـ 732 هجري) از انديشمندان بزرگ اسلامي و بنيانگذار فلسفة تاريخ است، مشهورترين اثر وي «العبر» است كه مقدّمة آن به نام «مقدّمة ابن¬خلّدون» بسيار معروف است كه در واقع فلسفة تاريخ است؛ و ازاين¬رو، او را پايه¬گذار «فلسفة تاريخ» مي-دانند.
20 ـ طبرسي: امين¬الإسلام فضل بن حسن طبرسي (468 ـ 548) مفسّر، مورّخ و متكلّم عالي¬قدر شيعه است. طبرسي كتاب¬هاي بسياري تأليف كرده كه مهم¬ترين آن¬ها عبارتند از: «مجمع¬البيان» و «جوامع الجامع» در تفسير كه مجمع¬البيان مهم¬ترين تفسير شيعي از قدماست و ديگر «اعلام¬الوري» در تاريخ است، كه در آن زندگاني چهارده معصوم (ع) را به رشتة تحرير كشيده است و مورد توجّه زياد علماي شيعه مي¬باشد.