بخش اوّل - مقـدّمات.
فصل اوّل
موضوع علم كلام
علم كلام شامل دو قسمت مي¬باشد: يكي تبيين و اثبات مفاهيم اصول عقايد دين با استدلال و برهان؛ و دوّم، پاسخگويي به شبهات و اشكالات مخالفين و منكرين عقايد ديني.
در اسلام، استدلال بر اصول عقايد دين و پاسخ به شبهات ملحدين و منكرين اين عقايد، از قرآن مجيد آغاز مي¬شود؛ و آن¬گاه بخش بزرگي از احاديث رسول اكرم (ص) و روايات ائمّة¬ معصومين (ع) هم به استدلال در مورد اصول عقايد اسلامي و پاسخ به سؤال كنندگان يا اشكال كنندگان در مورد اين مسائل اختصاص دارد.
علما و متكلّمين اسلامي و حكما هم در هر عصري به اندازة¬ وُسع و توان علمی خود، دلايلي بر اثبات اصول عقايد تبيين كرده¬اند و به شبهات منكرين اين امور پاسخ داده¬اند.
هرچند فقه و اصول ارزشمند هستند و نيازهاي گوناگوني از فرهنگ اسلامي را تأمين مي¬كنند؛ امّا با آن¬ها نمي¬توان خدا را اثبات كرد و شبهات الحادي را رد كرد. به عبارت ديگر، شبهات اعتقادي كه از سوي افراد و مكاتب الحادي و التقاطي مطرح مي¬گردند، بايد با ادلّة¬ عقلي بدان¬ها پاسخ داده شود و نمي¬توان با آيه و حديث استدلال كرد؛ و اين هم ـ همان¬ طوري كه بيان داشتيم ـ كار كلام است.
موضوع كلام جديد
از آنجا كه كفّار و ملحدين در هر زماني شبهات جديدي بر دين و خدا و ساير امور ماوراءالطّبيعه وارد مي¬كنند؛ چنان¬كه در قرون جديد نه فقط نظرّيات و مكتب¬هاي الحادي بسياري همچون سكولاريسم، ليبراليسم، ناتوراليسم، پلوراليسم، پوزيتيويسم، هيپيسم، نيهيليسم و غيره به ظهور پيوست و اشكالات بي¬سابقة¬ فراواني بر دين و خدا و ماوراءالطّبيعه وارد شد؛ بلكه شاخة¬ بزرگ شجرة¬ خبيثة ماترياليسم يعني ماترياليسم ديالكتيك يا ماركسيسم نيز آراء و نظريّات الحادي خود را به صورت وسيعي ارائه نمود و حدود يك سوّم از جمعيّت كرة زمين را به دنبال خود كشاند.
بسياري از مكتب¬ها و فلسفه¬ها همچون پوزيتيويسم هر چند به ظاهر كاري با دين ندارند؛ ولي اصولاً برآنند كه غير از محسوسات، هيچ چيز ديگري قابل اثبات نيست.
از طرفي ديگر، موقعيّت زماني ما ايجاب كرده كه همة روي زمين به منزلة يك خانه شده است، به طوري كه هر صدايي كه در گوشه¬اي از روي زمين بلند شود و هر نظري ارائه شود، به وسيلة¬ رسانه¬هاي گروهي به سرعت در بين تمام مردم منعكس مي¬شود. ازاين¬رو، افكار و عقايد به سرعت تغيير مي¬يابند؛ تا آنجا كه گاهي شخص با القاي شبهه¬اي دين خود را از دست مي¬دهد و گاهي با ارائة¬ يك تز و فلسفه در زمان كوتاهي ميليون¬ها نفر بي¬دين و ماترياليست مي¬شوند؛ چنان¬كه در مورد ماركسيسم و سوسوسياليسم اين كار شد؛ ازاين¬رو، در اين زمان به اقتضاي زمان، مسئوليّت پاسداران عقيدتي دين هم افزون مي¬شود.
بنابراين، از يك طرف، اصول عقايد اسلامي، در هر زماني بايد به موازات پيشرفت علم به وجه بهتري تبيين شوند و با دلايل بيشتر و محكم-تري ارائه گردند كه خوشبختانه تا حدودي همين¬طور هم شده است؛ چنان¬كه براهين اثبات باري تعالي در دورة¬ يوناني و صدر اسلام به چند دليل خلاصه مي¬گرديد؛ در حالي كه اين دلايل و براهين در فلسفة اسلامي هم¬اكنون به ده¬ها برهان رسيده كه اکثر آنها هم از برهان¬هاي اوّليّه محكم¬ترند.
و از طرف ديگر، با توجّه به اين¬كه هر روز شبهات جديد و حتّي دقيق-تري از طرف ملحدين و مخالفين دين اظهار مي¬شود، متكلّمين و حكماي اسلامي هم در هر عصر و زماني بايد پاسخ¬هاي مناسبي به اين شبهات بدهند؛ چنان¬كه يك زمان به شبهة ابن¬كمونه در زمينة¬ توحيد پاسخ داده مي¬شد و امروزه بايد به شبهات اگوست كنت، ديويد هيوم، فوئرباخ، ماركس، پوپر، برتراند راسل و... پاسخ داده شود.
بلكه ما بايد آن¬قدر قوي باشيم كه موضع تهاجمي داشته باشيم؛ يعني قبل از اين¬كه مادّيّون افكارشان را بر ما تحميل كنند، ما به آنها هجوم بريم و اصول مادّي و زيربنايي آنان را در هم بريزيم. چه انديشه¬هاي مادّي و بي-ديني همچون تار عنكبوت سست هستند؛ امّا در عين حال مرداني با همّت لازم دارد كه با آنها مبارزه كنند و سستي افكارشان را آشكار نمايند.