روش کلامی.
متکلّمین همچون فلاسفه مشّاء بر استدلال عقلی تکیه دارند، با دو تفاوت: متکلّمین اساس کار خود را بر «حسن و قبح» می¬دانند؛ ولی «عدلیّه» یعنی معتزله و شیعه حُسن و قُبح را عقلی می¬دانند و اشاعره شرعی. معتزله و شیعه اصول دیگری نیز چون «قاعده لطف» و «وجوب اصلح بر باری تعالیٰ» را بر اصل حُسن و قُبح مترتّب کرده¬اند؛ ولی فلاسفه اصل حسن و قبح را یک اصل اعتباری و بشری می¬دانند.
تفاوت دیگر کلام و فلسفه این است که هر متکلّمی خود را متعهّد به
دفاع از عقاید اسلامیش می¬داند، که این عقاید هم در مذاهب اسلامی مختلف است؛ در حالی که فیلسوف هدفش از قبل تعیین نشده؛ بلکه با استدلال عقلی خود را به حقیقت می¬رساند.
«شیخ اشراق» بعد از نقل آرائی از متکلّمین و ردّ آن¬ها می-فرماید: اینان نه دارای افکار برهانی و به دور از پندارهای وهمی بودند و نه راه کشف و شهود و ذوق تصوّف عرفانی را پیموده بودند؛ بلکه اینان از کتاب¬های یونانی ترجمه شده سخنانی خوانده و پسندیده بودند؛ چه می¬پنداشتند هر کس یونانی باشد فیلسوف است و سخنش مورد قبول؛ در حالی که آن¬ها نویسندگان و خطبایی بیش نبودند و سخنانشان اساس برهانی و عقلی نداشت». (مجموعه مصنّفات شیخ اشراق 1/205)
اقسام علوم اسلامي
اسلام مكتبي است واقعگرا و جامع كه به همه نيازهاي انسان ـ اعمّ از دنيوي و اخروي، جسمي و روحي، عقلي و عاطفي، اعتقادي و عملي، فردي و اجتماعي ـ پرداخته است. مجموعه¬ی تعاليم اسلامي به سه بخش تقسيم شده: عقايد، احكام و اخلاق.
1 ـ عقايد: عقايد يا اصول دين، که عقلي واستدلالي مي¬باشند، آن دسته از تعاليم اسلامي هستند، كه هر مسلماني بايد آن¬ها را بشناسد و بدان¬ها ايمان آورد و معتقد باشد. اصول دين عبارتند از: توحيد و صفات ثبوتيه و سلبيه¬ی خداوند، نبوّت، امامت و معاد. علمي كه عهده دار بيان عقايد و اصول دين و دفاع از شبهات دين است «علم كلام» نام دارد.
2 ـ احكام: احكام يا فروع دين، كه مربوط به امور بدني هستند، آن دسته از تعاليم اسلامي مي¬باشند، كه به مسلمانان مي¬آموزند عبادات و اعمال و رفتاري كه بايد انجام دهند، مانند نماز، روزه، خمس، زكات، حجّ، جهاد، امر به معروف و نهي از منكر، بيع، نكاح، ارث و غيره چگونه بايد باشند و نیز از چه اعمال و رفتار بدي مانند مشروبخواري، قماربازي، دروغگوئي، دزدي، زنا و كم فروشي بايد دوري كنند. علمي ¬كه عهده¬دار بيان احكام و فروع دين اسلام است، «علم فقه» نام دارد.
3 ـ اخلاق: اخلاق كه مربوط به امور نفساني است، آن دسته از تعاليم اسلامي هستند، كه به شخص مسلمان مي¬آموزند از نظر صفات روحي و معنوي بايد آراسته به چه فضايلي باشد؛ همچون عدالت، تقوا، سخاوت، شجاعت، عفت، صداقت، امانت، حكمت، استقامت و غیره. علمی که عهده¬دار تبيين اخلاق اسلامي است «علم اخلاق» نام دارد.