اصول دین.
تحقيقي بودن اصول دين
به اتّفاق همه علمای اسلام، اصول دين بايد يقينی باشد نه تقليدی و به گفته اين و آن وحتّيٰ گفته امام و پيامبر، که اين يقين ممکن است ازطريق تحقيق برای شخص حاصل شود، يا با قرار گرفتن تحت تأثير شگفتي¬های جهان، يا حادثه¬ای برای شخص رخ دهد، که خدا را با تمام وجود حس کند، يا بر اثر نجات معجزآسا از حادثه¬ای برای شخص پيدا شود و يا بر اثر اعتماد به انسان برجسته و مخبری صادق چون انبيا.
هر چند نيل به مراتب عالي خداشناسي و ساير اصول اعتقادات، نياز به طيّ مراحل علمي و عملي و فكري زيادي دارد، كه نه بر همه كس واجب است و نه هركس توانش را دارد.
تاريخ علم كلام
علم كلام كه در باره¬ی اصول عقايد دين بحث مي¬كند، اختصاص به مسلمين ندارد؛ بلكه هر دين و مذهبي علم كلامي و متكلّميني دارد، كه اصول و عقايد آن دين و مذهب را تبيين مي¬كنند و به دفع شبهات منكرين و مخالفين آن دين و مذهب مي¬پردازند. ازاين¬رو، اين علم ازكهن¬ترين دانش¬هاي بشري است؛ به طوري كه نبوّت و ارسال رسل و تشريع شريعت از طرف خداوند همراه با خلقت آدم ابوالبشر علیه السّلام بوده است. و از طرفي، اوّلين و مهم¬ترين هدف رسالت هر پيامبري تبيين اصول عقايد دينش براي مردم و پاسخگويي به سؤالات و اشكالات ديني آن¬هاست و همين¬ها هم «علم كلام» را تشكيل مي¬دهند. ازاين¬رو، مي¬توان گفت كه علم كلام از كهن¬ترين دانش¬هاي بشري است.
عوامل پیدایش علم کلام
بحث استدلالي در باره¬ی اصول دين از خود قرآن كريم آغاز شده است. قرآن كريم براي عقل انساني بسيار ارج قائل است، از جمله خطابات زيادي به «يا اُولي الاَلبابِ: اي صاحبان خرد» دارد. و از مخالفين، برهان بر صدق گفتارشان مي¬خواهد و مي¬فرمايد: «قُل هاتوا بُرهانَكُم اِن كُنتُم صادِقينَ: بگو: اگر راست مي¬گوييد، برهانتان را بياوريد.» (نمل 64)
بحث استدلالي قرآني در سخنان رسول اكرم «صلّی الله علیه و آله وسلّم» و اميرالمؤمنين علیه السّلام تعقيب شده است.
در زمان پيامبر اسلام «صلّی الله علیه و آله وسلّم» هرگاه بين مسلمين اختلافي بر سر مسائل اعتقادي پيش مي¬آمد و يا سؤالاتي از طرف مسلمين مطرح مي¬شد، يا آيه و آياتي براي تبيين و پاسخگويي بدان¬ها نازل مي¬شدو يا خود پيامبر «صلّی الله علیه و آله وسلّم بدان¬ها پاسخ مي¬داد. اشكالاتي هم كه از طرف علماي يهود و نصارا و مشركين و منافقين مطرح مي¬شد، باز از طرف خداوند (قرآن كريم) يا خود پيامبر مكرّم اسلام «صلّی الله علیه و آله و سلّم» بدان¬ها پاسخ داده مي¬شد.
امّا همين¬كه پيامبر «صلّی الله علیه و آله و سلّم» درگذشت، اختلاف اميال و اغراض، از يك طرف و روح كنجكاوي كه در نهاد بشر است و بر اثر تشويق قرآن كريم و پيامبر «صلّی الله علیه و آله و سلّم» در ميان مسلمين بيدار شده بود، از طرف ديگر؛ موجب شدند، كه در بين مسلمين راجع به بعضي مسائل اختلافات و جرّ و بحث¬هايي پيش آيد؛ ازاين¬رو، نياز شد، كه مسائل اصول و فروع دين را از دستبرد حوادث دور بدارد.
كلام به معناي سخن گفتن و در اصطلاح به معني الاهيّات و متكلّمين به معني متألّهين است. عوامل چندي سبب پيدايش علم¬كلام شد، از جمله:
1 ـ تشويق قرآن كريم و احاديث: مهم¬ترين عامل پيدايش كلام اسلامي، قرآن كريم و احاديث اسلامي هستند، كه از يك طرف انسان¬ها را به تفكّر و تعقّل پيرامون آيات آفاقي و انفسي و نظم شگفت¬آور آن¬ها دعوت كرده¬اند؛ و از طرف ديگر، با طرح مسائل دقيقي در باره¬ی مبدأ و معاد، آفرينش انسان و جهان، قضا و قدر، جبر و اختيار و...، آنان را به بحث و تحقيق در مورد اين مسائل فراخوانده¬اند.
2 ـ شبهات اديان مختلف: در اثر فتوحات اسلامي، آيين مقدّس اسلام در بين ملّت¬هايي كه داراي اديان و مذاهب مختلفي هم¬چون زردشتي، مانوي، مزدكي، زرواني، يهودي، مسيحي، صابئي، دهري، برهمائي، بودائي و غيره بودند، گسترش يافت. و از آنجا كه علماي اديان مذكور، از عقايد خود كه مخالف و مباين عقايد دين اسلام بود دفاع مي¬كردند و حتّي بر بعضي از عقايد ديني مسلمين كه مخالف عقايد ديني خودشان بود، اشكالاتي وارد مي¬كردند، علماي اسلامي هم ناچار شدند، كه به آن بحث¬ها پرداخته و عقايد مخالف اسلام آن¬ها را با دليل و برهان رد كنند و از عقايد اسلامي خود دفاع نمايند
3 ـ اشكالات كفّار و منافقين: گروهي به نام دهري و زنديق كه به طور كلّي با دين در ستيز بودند و نيز منافقيني كه در بين مسلمين بودند، شبهات و اشكالات زيادي در بين مردم شايع مي¬كردند، كه دانشمندان اسلامي مي¬بايستي به دفع آن¬ها بپردازند.
4 ـ فِرَق و مذاهب اسلامي: مسلمين خود به مذاهب مختلفي تقسيم شدند، كه در بسياري از عقايد با هم اختلاف داشتند؛ ازاين¬رو، هركدام مي¬خواستند با تمسّك به عقل و نقل در برابر مذاهب ديگر از مذهب خود دفاع كرده و مذهب خود را اسلام واقعي معرّفي كنند.
5 ـ آزادي عقيده در اسلام: آزادي عقيده¬اي كه دين اسلام به مردم و پيروانش داده بود و آيات قرآن كريم غالباً استدلالي بودند و پيامبر اسلام «صلّی الله علیه و آله وسلّم» هم هر كسي هر سؤالي مي¬كرد با گشاده¬رويي و بدون تحكّم بلكه با دليل و برهان جواب مي¬فرمود. اين-ها همه سبب شدند، كه هر متکلّمی مي¬خواست هر چيزي بفهمد و به علل و عوامل هر چيزي پي برد و به هر اشكالي پاسخ گويد. و بدين ترتيب، مكاتب مختلف كلامي به وجود آمد.
6 ـ روح كنجكاوي در بشر: طبع نقّاد و روح كنجكاوي و تحقيق كه در نهاد بشر است و بر اثر تشويق و ترغيب قرآن كريم و پيامبر اكرم اسلام «صلّی الله علیه و آله و سلّم» در ميان مسلمين بيدار شده بود، موجب شد، كه آنان در بسياري از مسائل اعتقادي بحث كنند. مانند بحث در باره وجود خدا و صفات جمال و جلالش، بحث در باره روح و معاد، بحث در فلسفه ارسال رسل و انزال كتب، بحث در مسأله امامت و خلافت و رهبري و همچنين بحث در باره¬ی مسائل ديگري، مانند: جبر و اختيار، قضا و قدر و بحث در باره¬ی مفاهيم آيات و احاديث.
7 ـ خلفاي عبّاسي: خلفاي عبّاسي نيز عامل گسترش علم كلام بودند، كه به انگيزه¬هاي مختلفي همچون تقويت بنيه اعتقادي مسلمانان در مقابل دولت¬هاي ديني ديگر همچون روم؛ و نيز تقويت متكلّمين اهل سنّت ـ اعمّ از معتزلي و اشعري ـ در مقابل شيعه، كه بزرگ-ترين عامل تهديد كننده دروني حكومت¬هاي غاصب آن¬ها بودند.
8 ـ ترجمه كتب يوناني: ترجمه كتاب¬هاي فلسفي يونان به زبان عربي نيز يكي ديگر از عوامل بسط و گسترش علم كلام بود؛ زيرا اين كتاب¬ها حاوي مطالب بسياري در مورد مبدأ و معاد، خير و شر، جبر و اختيار، سعادت و خلاصه همان مسائلي بودند، كه در دين اسلام هم وجود دارند؛ و ازاين¬رو هم، متكلّمين اسلامي در مواردي، كه آن مطالب با اعتقاداتشان تعارض داشت، به مقابله می¬پرداختند.
اين عوامل سبب شدند، كه مسلمين ناچار شدند، به بحث پرداخته و پاسخ¬هايي به شبهات و اشكالات وارد بر عقايد اسلامي بدهند؛ آن-گاه اين بحث¬ها، كه به تدريج به صورت يك سلسله بحث¬هاي مرتّب و منظّم درآمدند، «علم كلام» ناميده شد.
ولي هرچند علم كلام فنّ شريفي است و نسبت آن به علوم اسلامي همچون نسبت منطق به فلسفه و علم اصول فقه به علم فقه است؛ ولي در اثر قصورها و جهالت¬ها و تعصّب¬ها و سياست¬هايي كه روزهاي اوّليّه در طرح و تنظيم مباحث كلام به عمل آمد، اين علم ارزش واقعي يك فنّ استدلالي و بحث كاملاً آزاد را پيدا ننمود.