بخش اوّل - جمع و نگارش قرآن مجید.

جمع آوری قرآن كريم

يکی از بحث¬های مهمّ در باره¬ی قرآن¬كريم «تاريخ و جمع و نگارش آن» است و اين بدان جهت است که از يک طرف، هر مسلمانی علاقمند است که به تاريخچه¬ کتاب آسمانیش آگاه باشد. از طرف ديگر، ممکن است جمع و نگارش قرآن دستاويزی برای معتقدان به تحريف باشد و از طرف سوّم، دانستن تاريخ و مکان نزول آيات در تفسير آيات نقش اساسی دارد.

هرچند بعضی از مستشرقان مغرض در اين مورد تشکيکاتی کرده¬اند؛ ولی بسياری از مستشرقين منصف و تمامی دانشمندان شيعه و سنّی بر آنند که هر آيه و سوره¬ای که از اين صحيفه¬ آسمانی نازل می¬شد، عدّه بسياری از مسلمين آن را ازبر می¬کردند و ده¬ها کاتب وحی هم آن¬ها را با دقّت تمام بر روی نوشت¬افزارهای مختلف و متداول آن زمان می¬نوشتند.

برای روشن شدن موضوع، قبل از بحث در باره¬ی جمع و تدوين قرآن، بايد به معانی واژه¬ی «جمع» در تاريخ قرآن پرداخت. با دقّت در مجموعه¬ی روايات و احاديثی که در باره¬ی مراحل مختلف جمع و تأليف قرآن وجود دارد، معلوم می¬شود، که اين کلمه در مراحل مختلف و برحسب زمان و به اقتضای کلام به معانی مختلفی که متناسب با مقصود باشد، به کار رفته است؛ ولی روی هم رفته می¬توان گفت: جمع قرآن به دو معنی به کار رفته است: يکی حفظ کردن و به خاطر سپردن و از برکردن قرآن کریم و ديگر نگارش قرآن کریم بر روی نوشت افزارهای موجود آن زمان.

1ـ حفظ و به خاطر سپردن قرآن

جمع قرآن كريم به معنی حفظ کردن و به خاطر سپردن آن، به طور مسلّم در زمان خود پيامبر «صلّی الله علیه و آله و سلّم» صورت گرفته است؛ به طوری که در زمان خود آن حضرت عدّه¬ی زيادی «حافظ قرآن¬كريم» بوده¬اند که در رأس آنان خود پيامبر«صلّی الله علیه وآله وسلّم» بوده است.

«طبرسی» مفسّر معروف در تفسير آيه «سَنُقرِئُکَ فَلاتَنسیٰ: ما به زودی آيات خود را بر تو خواهيم خواند» (اعلیٰ 87/6) می-گويد: يعنی ما از تو می¬خواهيم قرآن را بخواني، تا آن را فراموش نکنی. گفته¬اند: طبق اين دستور، وقتی جبرئيل آيه¬ای بر پيامبر نازل می¬کرد، آن حضرت برای اين¬که آن را فراموش نکند، به قرائت آن می¬پرداخت و با وجود امّی بودن با حافظه عالی¬ای که داشت حتّیٰ سوره¬های بلند را با يک بار خواندن ازبر می¬شد؛ به طوری که ديگر هرگز آن را فراموش نمی¬کرد. (مجمع البيان، تفسير سوره اعلیٰ)

«علّامه طباطبائی» می¬فرمايد: منظور از «اقراء» اين است که ما به تو چنين قدرتی می¬دهيم که درست بخوانی و آن طور که نازل شده بدون کم و کاست و غلط و تحريف بخوانی و خلاصه آن¬چه را که نازل شده فراموش نکنی. و جمله¬ «سنقرئک فلا تنسیٰ» (اعلیٰ 87/6) وعده¬ای است از خدای تعالیٰ به پيامبرش، به اين¬که علم به قرآن كريم و حفظش را در اختيارش بگذارد؛ به طوری که قرآن¬ كريم را آن طوری که نازل شده، همواره حافظ باشد و هرگز دچار نسيان نگردد؛ و همان طوری که نازل شده قرائتش کند و ملاک در تبليغ رسالت و وحی همان طوری که وحی شده، همين است. (الميزان، تفسير سوره اعلیٰ)

و در تفسير نمونه می¬خوانيم: «سَنُقرِئُکَ فَلاتَنسیٰ». بنابراين، هنگام وحی عجله نکن و هرگز نگران فراموش کردن آيات الاهی مباش، آن¬کس که اين آيات بزرگ را برای هدايت انسان¬ها بر تو فرستاده، هم او حافظ و نگاهبان آن¬هاست. آری، او نقش اين آيات را در سينه¬ی پاک تو ثابت می¬دارد، به طوری که هرگز گرد و غبار نسيان بر آن نخواهد نشست. (آيت الله مکارم، تفسير نمونه، ذيل تفسير سورة اعلیٰ)

گفتيم: جمع قرآن¬كريم به معنای حفظ¬کردن آن¬¬ که به «جمع اوّل قرآن¬كريم» نيز معروف است، در زمان خود پيامبر «صلّی الله علیه و آله و سلّم» صورت گرفته است. به طوری که عدّه¬ای از صحابه¬ی پيامبر «صلّی الله علیه و آله و سلّم» در زمان خود آن حضرت به نام «حفّاظ»، «قرّاء» و «جُمّاع» قرآن¬كريم وجود داشته¬اند.

هرچند خواندن و نوشتن در بين عرب کم بود و جائی هم برای نگهداری متون نظم و نثر وجود نداشت؛ ولی حافظه قوی عرب در اين مورد کار هر کتابخانه¬ای را انجام می داد. بدين معنی که عرب¬ها در قوّت حافظه ضرب المثل بودند؛ به نحوی که بسياری از آن¬ها می¬توانستند، با دو سه بار خواندن قصيده¬ای شصت هفتاد بيتی را از بر شوند.

و از آنجا که جامعه¬ی اسلامی در صدر اسلام و در رأس آن¬ها رسول اکرم «صلّی الله علیه وآله وسلّم» برای حفظ آيات و سوره-های قرآن كريم اهمّيّت فوق¬العادّه قائل بودند؛ ازاين¬رو، صحابه در حفظ و از برکردن آيات و سوره¬های قرآن¬كريم نهايت سعی وکوشش را مبذول می¬داشتند. به طوری که در حادثه¬ «بئر معونه» در سال چهارم هجری حدود هفتاد تن و در جنگ يمامه که بعد از پيامبر «صلّی الله علیه و آله و سلّم» بين مسلمين و نيروهای مسيلمه¬ی کذّاب رخ داد، حدود هفتاد نفر ديگر از حافظان قرآن كريم به شهادت رسيدند؛ و اين خود نشان می¬دهد، که حافظان قرآن كريم به تعداد بسيار انبوهی می¬رسيده¬اند. . (سيوطی، اتقان 1/240)

«ابن نديم» گروهی از صحابه¬ی پيامبر «صلّی الله علیه و آله و سلّم» را نام می¬برد، که حافظ قرآن كريم بوده¬اند و در رأَس آنان اميرالمؤمنين علیه السّلام می¬باشد. آن¬گاه پس از او به ترتيب از سعدبن عبيد بن نعمان بن عمرو بن زيد، ابودرداء، عمويمر بن زيد، معاذ بن اوس، ابوزيد بن ثابت، ابی بن کعب بن قيس، عبيد بن معاويه و زيد بن ثابت، ياد می¬کند. (ابن نديم، ترجمه الفهرست، ص 47)

کتاب مقدمه ای بر قرآن کریم

دکتر رحمت الله قاضیان