1 ـ فاتحة الکتاب.
«فاتحة الكتاب» به معنى آغازگر كتاب (قرآن) است و اين خود معلوم می¬دارد، برخلاف پندار بعضی که گفته¬اند: قرآن در عصر پيامبر (ص) به صورت پراكنده بوده و در زمان ابوبكر يا عمر يا عثمان جمعآورى شده است.»؛ قرآن در زمان خود پيامبر اکرم (ص) به همين صورت امروز جمعآورى شده بوده و سرآغازش همين سوره حمد بوده است.
بنا بر حديث مشهور «ثقلين» از شیعه و سنّى هم، پيامبر اکرم (ص) فرموده: «اِنِّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ: کِتابَ اللهِ وَ عِترَتی: من از ميان شما مىروم و دو چيز را به يادگار مىگذارم: كتاب خدا و خاندانم» در زمان پيامبر اکرم (ص) قرآن به صورت يك كتاب جمع آورى شده بوده است.
هدف اصلی و نهايی قرآن و از جمله سوره¬ی حمد، که خلاصه قرآن است، دو چيز است: يكی مسأله توحيد، مخصوصاً توحيد در عبادت و اين¬كه عبادت و پرستش بايد منحصراً برای خدا و به خاطر او باشد و جز او كسی يا چيز ديگری قابل ستايش و پرستش نمی¬باشد. دوّم مسأله معاد و ايمان به روز حساب و پاداش كه انسان را از گناه و آلودگی باز می¬دارد.
آری، از آنجا که معبود حقيقی و سزاوار پرستش جز خدا نيست، شخص عاقل جز خدا را عبادت و پرستش نمی¬كند و جز او از كسی استعانت و ياری نمی¬جويد و به جز او بر ديگری تكيه و توكّل نمی¬کند.
سوره¬ حمد دارای 7 آيه، 29 کلمه و 142 حرف است و در ترتيب فعلی اوّلين سوره فرآن است؛ ازاين¬رو، آن را «فاتحة الکتاب» (ديباچه¬ کتاب) ناميده¬اند و به خاطر عبارت «الحمد للّه» در آن، «حمد» نيز ناميده شده است. سوره حمد يک بار در مکّه نازل شده و يک بار در مدينه.
رسول اکرم (ص) فرموده: خداوند به فاتحة ¬الکتاب بر من منّت نهاد و آن گنجي بهشتي است. (تفاسير عياشي و فخر رازي)
و پيامبر اکرم (ص) فرموده: خداوند متعال به¬ خاطر جامعيّت حمد، آن را هم¬سنگ تمام قرآن قرار داده و فرموده: «لَقَد آتَيناكَ سَبعاً مِنَ المَثاني وَالقُرآنَ العَظيمَ: ما به تو «سَبعُ المَثاني (سوره¬ فاتحه) و قرآن بزرگ عطا کرديم.» (حجر¬15/8). (مجمع و درّمنثور)
و پيامبر اکرم (ص) فرموده: قسم به كسى¬كه جانم به دست اوست، خدا نه در تورات و نه در انجيل و نه در زبور و نه در قرآن، مثل سوره¬ی حمد نازل نكرده است.» (مجمع البیان)
حمد تنها سورهای است كه هر مسلمان بايد حدّاقل ده بار در نمازهاي شبانه روزی بخواند؛ وگرنه نمازش باطل است. «لاصَلاةَ اِلّا بِفاتِحةِ الكِتابِ»
پيامبر اکرم (ص) به جابر فرمود: حمد كه امّ الكتاب است برترين سوره قرآن است و شفای هر دردی است بجز مرگ. (مجمع و نورالثقلين)
سورهى حمد ـ همانند خود قرآن ـ هم مايهى شفاى دردهاى جسمانى است و هم وسیله شفاى بيمارىهاى روحى.
امام صادق (ع) فرمود: براي شفاي درد هفت مرتبه ¬«امّ¬الکتاب» به گريبان خوانده شود، اگر آن علّت بر طرف نشد هفتاد بار بخواند، من ضامن عافيت اويم. (تفسير برهان)
امام باقر (ع) فرموده: هر که را دو سوره¬¬ی حمد و اخلاص بهبودي نبخشد، چيزي بهبودش نخواهد بخشيد واين دو هر علّتي را از بين مي¬برند. (بحارالانوار 92/234)
پيامبر اکرم (ص) فرموده: خداوند 104 کتاب نازل فرمود و علوم و برکات و ثواب آن¬ها را در قرآن نهاد و علوم و برکات و ثواب قرآن را در سوره¬¬هاي مفصّل نهاد و علوم و برکات و ثواب سوره¬هاي مفصّل را در فاتحة الکتاب نهاد و هرکه فاتحة¬ الکتاب بخواند، چنان باشد که 104 کتاب(آسمانی) را خوانده باشد. (ابوالفتوح وکبير)
رسول خدا (ص) فرموده: هر که فاتحة ¬الکتاب بخواند، پاداش او به اندازه¬اي است، که قرآن را خوانده باشد. (بحارالانوار 92/ 259)
امام صادق (ع) فرمود: شيطان چهار بار ناله كرد: وقتي از درگاه خدا رانده شد، وقتي از بهشت رانده شد، وقتي پيامبراسلام (ص) مبعوث شد و وقتي که سوره¬ی حمد نازل شد. (تفسير ابوالفتوح)
آنچه در قرآن كريم است، بخشي ويژه¬ی خداست، که صفات ذات و فعلش را بيان مي¬کنند؛ بخشي ويژه¬ی بندگان است، كه وظيفه¬ی عبادت و اطاعت و فرمانبرداري بندگان از مولاي خود را بيان مي¬دارند و بخشي بين خدا و بندگان مشترک است و سوره¬ فاتحه مشتمل بر هر سه جزء است؛ چه سه آيه¬ی اوّلش مخصوص مولاست، سه آيه¬ی آخرش مربوط به بندگان است از دعا و هدايت¬خواهي به ذات اقدس او و بيزاري از گمراهان و غضب شدگان و يک آيه¬¬اش: «اِيّاكَ نَعبُدُ وَ اِيّاكَ نَستَعينُ» بين خدا و بندگانش مشترک است؛ و از آنجا كه حمد خلاصه¬ تمام قرآن كريم است، آن را «اُمّ¬الكتاب» خوانده¬اند.
در این سوره به خدا و صفاتش و معاد اشاره شده و از خدا درخواست راه اولياى خدا و اعلام بيزارى از گمراهان و غضبشدگان شده است.
اگر کسي بگويد: فايده¬ی تکرار حمد در نمازها چيست؟ گوييم: امروزه از نظر روان¬شناسي ثابت شده است، که تکرار مطلبي باعث رسوخ معاني آن در ذهن مي¬شود. چنان¬که غالب احزاب سياسي براي معتقد کردن مردم به شعائرشان و تجّار براي باوراندن مردم به مرغوبيّت کالاهاشان، به تبليغات مداوم در راديو و تلويزيون و روزنامه و مجّله و نوشتن بر در و ديوار مي¬پردازند و مبالغ هنگفتي براي اين مقصود صرف مي¬کنند؛ زيرا محقّقان برآنند: کسي که لفظي يا مطلبي را مرتّب و پيوسته تکرار کند، او را بدان لفظ و مطلب مقيّد مي¬سازد. و گفته¬اند: عباراتي که جلو چشم¬ها و گوش¬هاي ما مرتّب تکرار مي¬شوند، به تدريج عقول ما تحت تأثير يک نوع خواب هيپنوتيزمي آن¬ها قرار مي¬گيرد.
امام خمينی ره می¬فرمايد: تذکّر نفس و تکرار حق امر مطلوبی است و از اين جهت در اذکار و اوراد و عبادات و مناسک تکرار مطلوب است و نکته اصلی آن عادت دادن نفس و مرتاض نمودن آن است؛ پس از تکرار ای عزيز ملول مشو و بدان¬که تا انسان در قيد اسارت نفس و شهوات آن است و سلسله¬های طولانی شهوت و غضب در گردن اوست، به هيچ¬يک از مقامات معنوی و روحانی نايل نمی¬شود. (چهل حديث، ص 220)
حمد را «سَبعُ المَثاني» گفته¬اند، چون به اتّفاق همه هفت آيه دارد و «مثانيش» نامند، زيرا به خاطر شرافتش دو مرتبه نازل شده و در نمازها دوبار خوانده مي¬شود.
اين سوره را ده نام است: حمد، فاتحة الکتاب، سبع المثاني، اُمُّ¬الکتاب، اُمُّ¬القرآن، ألوافيه، ألکافيه، ألشّافيه، ألأساس، ألصّلاة. (ابوالفتوح و مجمع)
سوره حمد با سورههای ديگر قرآن از نظر لحن و آهنگ يک فرق اساسی دارد و آن اين¬كه سورههای ديگر همه به عنوان سخن خداست، امّا اين سوره از زبان بندگان است؛ يعنی خداوند در اين سوره طرز مناجات و سخن گفتن با خود را به بندگانش آموخته است.
سوره¬ی حمد با نام خدا آغاز می¬شود و با ستايش او با بر شماری از صفاتِ: ربّ العالمين، رحمان، رحيم، مالک يوم الدّين و حصر عبادت و استعانت از او ادامه می¬يابد و با درخواست هدايت از ذات پاک او پايان می¬يابد. در حقيقت سوره حمد هم بيانگر توحيد ذات است، هم توحيد صفات، هم توحيد افعال و هم توحيد عبادت.
برخلاف اديان ساختگى و تحريف¬شده، كه ميان خدا و خلق واسطهها قائل¬اند، در اسلام مردم بدون هيچ واسطه با خدايشان ارتباط دارند، که نمونه¬اش سوره¬ی حمد است.
امام باقر (ع) به برخی از اصحابش فرمودند: آيا به شما اسم اعظم الاهی بياموزم؟ عرض کردند: بلی. فرمود: سوره¬ی حمد و آية الکرسی و انّا انزلنا را بخوانيد و سپس رو به قبله آنچه را دوست داريد از خدا بخواهيد، که مستجاب شود. (تفسير عياشی)
پيامبر اکرم (ص) فرمود: هرگاه فاتحة الکتاب در يک کفّه¬ ترازو گذاشته شود و قرآن در يک کفّه، فاتحة الکتاب هشت برابر بر قرآن ترجيح دارد. (مستدرک الوسايل 2/330)
و از آنجا كه خواندن فاتحه در همه¬ی نمازهاي يوميّه و نوافل لازم است، شايسته است انسان معني اين سوره را ياد بگيرد. قرآن کريم خود فرموده است: لاتَقرَبوا الصَّلاةَ وَ اَنتُم سُكاريٰ، حَتّيٰ تَعلَموا ماتَقولونَ: در حال مستي به نماز نزديك نشويد، تا بدانيد چه مي¬گوييد. (نساء 4/43). بنابراين، غيرمست هم بايد معناي جملاتي را كه مي¬خواند بداند.
با توجّه به اين¬که فرموده¬اند: حمد اوّلين سوره¬ کامل نازل شده و تنها سوره¬ای است، که دو بار نازل شده، بحث در اين¬که مکّی است يا مدنی معنی ندارد؛ زيرا هر چند اوّلين سوره کامل بوده، که در مکّه نازل شده است، يک بار هم به واسطه¬ی اهمّيّتش در مدينه نازل شده است.
قرآن¬ كريم ¬فرموده: «فَاِذا قَرَأتَ القُرآنَ فَاستَعِذ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيمِ: چون قرآن بخواني، از شيطان رانده شده، به خدا پناه بر» (نحل 98)؛ ازاين¬رو، به هنگام قرائت قرآن و نيز در نماز، مستحبّ است بعد از تكبيرة الاحرام گفته شود: اَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجِيمِ.
«ملّا صدرا» گويد: سوره¬ حمد با مقدّمه¬ای که در نماز بدان افزوده می¬شود، هشت بخش است، که با درهای هشتگانه¬ی بهشت مرتبط است و نمازگزار با قرائت آن به درهای هشت¬گانه¬¬ی بهشت راه می¬يابد. در معرفت با گفتن: «اِنّی وَجَّهتُ وَجهی لِلَّذی فَطَرَ السَّماواتِ وَالاَرض»، در ذکر با گفتن: بسم الله الرّحمن الرّحيم، در شکر باگفتن: «الحمد للّه رَبِّ العالمين»، در رجاء با گفتن: الرّحمن الرّحيم، در خوف با گفتن «مالِکِ يَومِ الدّين»، در اخلاص با گفتن «اِيّاکَ نَعبُدُ وَ اِيّاکَ نَستَعينُ» در دعا وتضرّع با تلاوت «اِهدِنَا الصِِّراطَ المُستقيم» و در اقتدا به ارواح پاک با قرائت «صراط الّذينَ اَنعَمتَ عَليهِم غيرالمغضوب عَلَيهِم وَلاالضّالين». (تفسير ملّاصدرا)