سایت اصول دین


فاتحة الکتاب


دکتر رحمت الله قاضیان

1 ـ فاتحة الکتاب.

«فاتحة الكتاب» به معنى آغازگر كتاب (قرآن) است و اين خود معلوم می¬دارد، برخلاف پندار بعضی که گفته¬اند: قرآن در عصر پيامبر (ص) به صورت پراكنده بوده و در زمان ابوبكر يا عمر يا عثمان جمع‏آورى شده است.»؛ قرآن در زمان خود پيامبر اکرم (ص) به همين صورت امروز جمع‏آورى شده بوده و سرآغازش همين سوره حمد بوده است.

بنا بر حديث مشهور «ثقلين» از شیعه و سنّى هم، پيامبر اکرم (ص) فرموده: «اِنِّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَینِ: کِتابَ اللهِ وَ عِترَتی: من از ميان شما مى‏روم و دو چيز را به يادگار مى‏گذارم: كتاب خدا و خاندانم» در زمان پيامبر اکرم (ص) قرآن به صورت يك كتاب جمع آورى شده بوده است.

هدف اصلی و نهايی قرآن و از جمله سوره¬ی حمد، که خلاصه قرآن است، دو چيز است: يكی مسأله توحيد، مخصوصاً توحيد در عبادت و اين¬كه عبادت و پرستش بايد منحصراً برای خدا و به خاطر او باشد و جز او كسی يا چيز ديگری قابل ستايش و پرستش نمی¬‏باشد. دوّم مسأله معاد و ايمان به روز حساب و پاداش كه انسان را از گناه و آلودگی باز می¬دارد.

آری، از آنجا که معبود حقيقی و سزاوار پرستش جز خدا نيست، شخص عاقل جز خدا را عبادت و پرستش نمی¬كند و جز او از كسی استعانت و ياری نمی¬جويد و به جز او بر ديگری تكيه و توكّل نمی¬کند.

سوره¬ حمد دارای 7 آيه، 29 کلمه و 142 حرف است و در ترتيب فعلی اوّلين سوره فرآن است؛ ازاين¬رو، آن را «فاتحة الکتاب» (ديباچه¬ کتاب) ناميده¬اند و به خاطر عبارت «الحمد للّه» در آن، «حمد» نيز ناميده شده است. سوره حمد يک بار در مکّه نازل شده و يک بار در مدينه.

رسول اکرم (ص) فرموده: خداوند به فاتحة ¬الکتاب بر من منّت نهاد و آن گنجي بهشتي است. (تفاسير عياشي و فخر رازي)

و پيامبر اکرم (ص) فرموده: خداوند متعال به¬ خاطر جامعيّت حمد، آن را هم¬سنگ تمام قرآن قرار داده و فرموده: «لَقَد آتَيناكَ سَبعاً مِنَ المَثاني وَالقُرآنَ العَظيمَ: ما به تو «سَبعُ المَثاني (سوره¬ فاتحه) و قرآن بزرگ عطا کرديم.» (حجر¬15/8). (مجمع و درّمنثور)

و پيامبر اکرم (ص) فرموده: قسم به كسى¬كه جانم به دست اوست، خدا نه در تورات و نه در انجيل و نه در زبور و نه در قرآن، مثل سوره¬ی حمد نازل نكرده است.» (مجمع البیان)

حمد تنها سوره‏ای است كه هر مسلمان بايد حدّاقل ده بار در نمازهاي شبانه روزی بخواند؛ وگرنه نمازش باطل است. «لاصَلاةَ اِلّا بِفاتِحةِ الكِتابِ»

پيامبر اکرم (ص) به جابر فرمود: حمد كه امّ الكتاب است برترين سوره قرآن است و شفای هر دردی است بجز مرگ. (مجمع و نورالثقلين)

سوره‏ى حمد ـ همانند خود قرآن ـ هم مايه‏ى شفاى دردهاى جسمانى است و هم وسیله شفاى بيمارى‏هاى روحى.

امام صادق (ع) فرمود: براي شفاي درد هفت مرتبه ¬«امّ¬الکتاب» به گريبان خوانده شود، اگر آن علّت بر طرف نشد هفتاد بار بخواند، من ضامن عافيت اويم. (تفسير برهان)

امام باقر (ع) فرموده: هر که را دو سوره¬¬ی حمد و اخلاص بهبودي نبخشد، چيزي بهبودش نخواهد بخشيد واين دو هر علّتي را از بين مي¬برند. (بحارالانوار 92/234)

پيامبر اکرم (ص) فرموده: خداوند 104 کتاب نازل فرمود و علوم و برکات و ثواب آن¬ها را در قرآن نهاد و علوم و برکات و ثواب قرآن را در سوره¬¬هاي مفصّل نهاد و علوم و برکات و ثواب سوره¬هاي مفصّل را در فاتحة الکتاب نهاد و هرکه فاتحة¬ الکتاب بخواند، چنان باشد که 104 کتاب(آسمانی) را خوانده باشد. (ابوالفتوح وکبير)

رسول خدا (ص) فرموده: هر که فاتحة ¬الکتاب بخواند، پاداش او به اندازه¬اي است، که قرآن را خوانده باشد. (بحارالانوار 92/ 259)

امام صادق (ع) فرمود: شيطان چهار بار ناله كرد: وقتي از درگاه خدا رانده شد، وقتي از بهشت رانده شد، وقتي پيامبراسلام (ص) مبعوث شد و وقتي که سوره¬ی حمد نازل شد. (تفسير ابوالفتوح)

آنچه در قرآن كريم است، بخشي ويژه¬ی خداست، که صفات ذات و فعلش را بيان مي¬کنند؛ بخشي ويژه¬ی بندگان است، كه وظيفه¬ی عبادت و اطاعت و فرمانبرداري بندگان از مولاي خود را بيان مي¬دارند و بخشي بين خدا و بندگان مشترک است و سوره¬ فاتحه مشتمل بر هر سه جزء است؛ چه سه آيه¬ی اوّلش مخصوص مولاست، سه آيه¬ی آخرش مربوط به بندگان است از دعا و هدايت¬خواهي به ذات اقدس او و بيزاري از گمراهان و غضب شدگان و يک آيه¬¬اش: «اِيّاكَ نَعبُدُ وَ اِيّاكَ نَستَعينُ» بين خدا و بندگانش مشترک است؛ و از آنجا كه حمد خلاصه¬ تمام قرآن كريم است، آن را «اُمّ¬الكتاب»‌ خوانده¬اند.

در این سوره به خدا و صفاتش و معاد اشاره شده و از خدا درخواست راه اولياى خدا و اعلام بيزارى از گمراهان و غضب‏شدگان شده است.

اگر کسي بگويد: فايده¬ی تکرار حمد در نمازها چيست؟ گوييم: امروزه از نظر روان¬شناسي ثابت شده است، که تکرار مطلبي باعث رسوخ معاني آن در ذهن مي¬شود. چنان¬که غالب احزاب سياسي براي معتقد کردن مردم به شعائرشان و تجّار براي باوراندن مردم به مرغوبيّت کالاهاشان، به تبليغات مداوم در راديو و تلويزيون و روزنامه و مجّله و نوشتن بر در و ديوار مي¬پردازند و مبالغ هنگفتي براي اين مقصود صرف مي¬کنند؛ زيرا محقّقان برآنند: کسي که لفظي يا مطلبي را مرتّب و پيوسته تکرار کند، او را بدان لفظ و مطلب مقيّد مي¬سازد. و گفته¬اند: عباراتي که جلو چشم¬ها و گوش¬هاي ما مرتّب تکرار مي¬شوند، به تدريج عقول ما تحت تأثير يک نوع خواب هيپنوتيزمي آن¬ها قرار مي¬گيرد.

امام خمينی ره می¬فرمايد: تذکّر نفس و تکرار حق امر مطلوبی است و از اين جهت در اذکار و اوراد و عبادات و مناسک تکرار مطلوب است و نکته اصلی آن عادت دادن نفس و مرتاض نمودن آن است؛ پس از تکرار ای عزيز ملول مشو و بدان¬که تا انسان در قيد اسارت نفس و شهوات آن است و سلسله¬های طولانی شهوت و غضب در گردن اوست، به هيچ¬يک از مقامات معنوی و روحانی نايل نمی¬شود. (چهل حديث، ص 220)

حمد را «سَبعُ المَثاني» گفته¬اند، چون به اتّفاق همه هفت آيه دارد و «مثانيش» نامند، زيرا به خاطر شرافتش دو مرتبه نازل شده و در نمازها دوبار خوانده مي¬شود.

اين سوره را ده نام است: حمد، فاتحة الکتاب، سبع المثاني، اُمُّ¬الکتاب، اُمُّ¬القرآن، ألوافيه، ألکافيه، ألشّافيه، ألأساس، ألصّلاة. (ابوالفتوح و مجمع)

سوره حمد با سوره‏های ديگر قرآن از نظر لحن و آهنگ يک فرق اساسی دارد و آن اين¬كه سوره‏های ديگر همه به عنوان سخن خداست، امّا اين سوره از زبان بندگان است؛ يعنی خداوند در اين سوره طرز مناجات و سخن گفتن با خود را به بندگانش آموخته است.

سوره¬ی حمد با نام خدا آغاز می¬شود و با ستايش او با بر شماری از صفاتِ: ربّ العالمين، رحمان، رحيم، مالک يوم الدّين و حصر عبادت و استعانت از او ادامه می¬يابد و با درخواست هدايت از ذات پاک او پايان می¬يابد. در حقيقت سوره حمد هم بيانگر توحيد ذات است، هم توحيد صفات، هم توحيد افعال و هم توحيد عبادت.

برخلاف اديان ساختگى و تحريف¬شده، كه ميان خدا و خلق واسطه‏ها قائل¬اند، در اسلام مردم بدون هيچ واسطه با خدايشان ارتباط دارند، که نمونه¬اش سوره¬ی حمد است.

امام باقر (ع) به برخی از اصحابش فرمودند: آيا به شما اسم اعظم الاهی بياموزم؟ عرض کردند: بلی. فرمود: سوره¬ی حمد و آية الکرسی و انّا انزلنا را بخوانيد و سپس رو به قبله آنچه را دوست داريد از خدا بخواهيد، که مستجاب شود. (تفسير عياشی)

پيامبر اکرم (ص) فرمود: هرگاه فاتحة الکتاب در يک کفّه¬ ترازو گذاشته شود و قرآن در يک کفّه، فاتحة الکتاب هشت برابر بر قرآن ترجيح دارد. (مستدرک الوسايل 2/330)

و از آنجا كه خواندن فاتحه در همه¬ی نمازهاي يوميّه و نوافل لازم است، شايسته است انسان معني اين سوره را ياد بگيرد. قرآن کريم خود فرموده است:‌ لاتَقرَبوا الصَّلاةَ وَ اَنتُم سُكاريٰ، حَتّيٰ تَعلَموا ماتَقولونَ: در حال مستي به نماز نزديك نشويد، تا بدانيد چه مي¬گوييد. (نساء 4/43). بنابراين، غيرمست هم بايد معناي جملاتي را كه مي¬خواند بداند.

با توجّه به اين¬که فرموده¬اند: حمد اوّلين سوره¬ کامل نازل شده و تنها سوره¬ای است، که دو بار نازل شده، بحث در اين¬که مکّی است يا مدنی معنی ندارد؛ زيرا هر چند اوّلين سوره کامل بوده، که در مکّه نازل شده است، يک بار هم به واسطه¬ی اهمّيّتش در مدينه نازل شده است.

قرآن¬ كريم ¬فرموده:‌ «فَاِذا قَرَأتَ القُرآنَ فَاستَعِذ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيمِ: چون قرآن بخواني،‌ از شيطان رانده شده،‌ به خدا پناه بر» (نحل‌ 98)؛ ازاين¬رو، به هنگام قرائت قرآن و نيز در نماز، مستحبّ است بعد از تكبيرة الاحرام‌ گفته شود: اَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجِيمِ.

«ملّا صدرا» گويد: سوره¬ حمد با مقدّمه¬ای که در نماز بدان افزوده می¬شود، هشت بخش است، که با درهای هشتگانه¬ی بهشت مرتبط است و نمازگزار با قرائت آن به درهای هشت¬گانه¬¬ی بهشت راه می¬يابد. در معرفت با گفتن: «اِنّی وَجَّهتُ وَجهی لِلَّذی فَطَرَ السَّماواتِ وَالاَرض»، در ذکر با گفتن: بسم الله الرّحمن الرّحيم، در شکر باگفتن: «الحمد للّه رَبِّ العالمين»، در رجاء با گفتن: الرّحمن الرّحيم، در خوف با گفتن «مالِکِ يَومِ الدّين»، در اخلاص با گفتن «اِيّاکَ نَعبُدُ وَ اِيّاکَ نَستَعينُ» در دعا وتضرّع با تلاوت «اِهدِنَا الصِِّراطَ المُستقيم» و در اقتدا به ارواح پاک با قرائت «صراط الّذينَ اَنعَمتَ عَليهِم غيرالمغضوب عَلَيهِم وَلاالضّالين». (تفسير ملّاصدرا)


تفسیر گوهر

دکتر رحمت الله قاضیان