3 ـ جمع قرآن به معنی نگارش آن.
جمع قرآن به معنی نگارش آن، به چند صورت ممکن است منظور باشد:
الف ـ تمام قرآن نوشته شده؛ ولی آيات و سوره¬هايش پراکنده باشد.
ب ـ هر سوره در صحيفه¬ای جداگانه نگارش يافته باشد، ولی آياتش نامرتّب باشد.
ج ـ تمام قرآن¬ در صحيفه¬ای با آیات مرتّب نگارش يافته باشد.
در این¬که جمع قرآن به صورت «الف» و «ب»، يعنی هر سوره در صحيفه¬ای با آيات نامرتّب يا مرتّب، طبق اسناد و شواهد معتبر در زمان خود پيامبر «صلّی الله علیه و آله و سلّم» انجام گرفته؛ هيچ محقّق علوم قرآن كريم ترديد ندارد.
ولی جمع قرآن كريم به صورت «ج»، يعنی اين¬که جمع قرآن كريم در يک صحيفه با ترتيب سوره¬ها و آيات در زمان خود رسول اکرم «صلّی الله علیه و آله و سلّم» صورت پذيرفته يا اين¬که بعد از آن حضرت چنين چيزی صورت پذيرفته باشد، محقّقين در مورد آن اختلاف نظر دارند.
4 ـ نوشت¬افزارهای نگارش قرآن مجید
آنچه که در آن زمان برای نوشتن بر رويش از آن استفاده می¬شده، نوشت¬افزارهای مختلفی بوده، از جمله: عُسُب (چوب¬های درخت خرما)، لخاف (سنگ¬های نازک)، رقعه¬ها (رقعه ورقه¬ای از پوست يا کاغذ بوده است)، الأکتاف(جمع کتف، استخوان¬های پهن شتر يا گوسفند)، الأضلاع (جمع ضلع، يعنی دنده که استخوان¬های صاف دنده حيوانات بوده است). أديم (تکّه¬های چرم و پوست دبّاغی شده)، حرير (پارچه ابريشمی)، لوح (صفحه پهنی از استخوان يا چوب يا غير آن که بر آن می¬نوشتند) و الأقتاب(جمع قتب، تخته¬ای که بر پشت شتر می¬نهادند تا بر آن بنشينند).
«دفّ». دفّ جلدی از پوست حيوانات بوده، که پيشتر علوم و حوادث را بر آن می¬نوشتند؛ ولی بعدها به عنوان جلد برای نگهداری برگ¬های نوشته شده به کار رفت و آن را «دفّتين» (دو جلد) گفتند.
5 ـ کاتبان وحی
رسول خدا «صلّی الله علیه و آله و سلّم» برای نگارش قرآن كريم و جمع آوری آن نويسندگانی برگزیده بودند که به «کتّاب وحی» معروف بودند.
کاتبان وحی راکه تعداد آنان را تا چهل و سه نفر ذکر کرده اند، پنج نفر آنان بيش از همه ملازم پيامبر«صلّی الله علیه و آله و سلّم» بودند وآن¬ها عبارت بودند از: علیّ بن ابي¬طالب علیهما السّلام زيد بن ثابت، عبد الله بن مسعود، معاذ بن جبل و ابیّ بن¬کعب و علی علیه-السّلام ناظر بر آن¬ها بود.
کاتبان وحی دو دسته¬اند: کاتبان وحی در دوران مکّه و کاتبان وحی در دوره مدينه.
1 ـ کاتبان وحی در دوران مکّه: کاتبان وحی در دوران مکّه اشخاص زير بوده¬اند: خلفای چهارگانه، عبد الله بن سعد بن ابی¬سرح، شُرَحبيل بن حسنه، خالدبن سعيد بن عاص بن اميّه، طلحه، زبير، سعدبن ابی-وقاص، علاء بن حضرمی، عامر بن فُهَيرَه، ارقم بن ابی¬ارقم، حاطب بن ابی¬بلعته، حاطب بن عمرو، معيقب بن ابی¬فاطمه الدّوسی، مصعب بن عمير، جهم بن قيس، عبد الله بن جحش و سالم مولیٰ ابی¬حذيفه.
2 ـ کاتبان وحی در دوران مدينه: در دوران مدينه کاتبان وحی بيشتر شدند. بدين معنی در دوران مدينه علاوه بر اکثر کاتبان وحی در مکّه، افراد بسيار ديگری در مدينه به کار نوشتن وحی و نويسندگی برای نامه¬های پيغمبر «صلّی الله علیه و آله و سلّم» به اشخاص و سران کشورها و غيره به کار گرفته شد؛ از جمله: ابیّ بن کعب، زيدبن ثابت، عبدالله بن رواحه، ثابت بن قيس، حذيفة بن يمان، علاء بن عقبه، جُهيم بن الصّلت، حنظلة بن ربيع، عبد الله بن زيد، محمّد بن مسلمه، حنظلة بن ابی¬عامر، عبدالله بن عبدالله بن اُبیّ بن سلول، ابوزيد قيس بن السّکن، عقبة بن عامر، ابو ايّوب انصاری، مغيرة بن شعبه و معاذ بن جبل.
اشخاص ديگری که بعدها به اين جمع پيوستند، عبارت بودند از: ابوسفيان و دو پسرش يزيد و معاويه، عبد الله بن ارقم، حويطب بن عبد العزّی، انس بن مالک خادم پيامبر «صلّی الله علیه و آله و سلّم» منذر بن عمرو، اُسيد بن حُضَير، رافع بن مالک، ابوعبيده جرّاح، سعد بن عبيد و ابوالدّرداء.
6 ـ ادلّه مخالفان جمع قرآن در زمان پيامبر (ص)
1 ـ از «زيد بن ثابت» دو روايت مختلف در مورد جمع و تدوين قرآن كريم در زمان رسول خدا «صلّی الله علیه و آله و سلّم» نقل شده است: يکی اين¬که وی گفته: «ما نزد رسول خدا«صلّی الله علیه و آله و سلّم» قرآن¬كريم را روی نوشت افزارهای مختلف جمع و تأليف می¬کرديم.» (سيوطی، ترجمه اتقان، باب هيجدهم، ص 205)
و از همين «زيد بن ثابت» روايت شده: «رسول خدا «صلّی الله علیه و آله و سلّم» از دنيا رفت، ولی قرآن كريم در مصحف واحدی جمع آوری نشده بود». (سيوطی، اتقان، همان، ص 202)
بسا در زمان رسول خدا «صلّی الله علیه و آله و سلّم» کاتبان وحی مشغول جمع و تأليف قرآن كريم بوده¬اند؛ ولی در زمان آن حضرت موفّق به انجام کامل آن نشده¬اند.
2 ـ در احاديث شيعه و سنّی آمده است، که اميرالمؤمنين علیه السّلام بعد از رحلت رسول خدا «صلّی الله علیه و آله و سلّم» مدّت-ها وقت خود را صرف جمع و تدوين قرآن كريم نمود و آن را در مصحفی جمع آوری نمود. (سيوطی، اتقان، همان، ص 203)
و اين نشان می¬دهد، که کار علی علیه السّلام اقدام تازه¬ای بوده است. گفته¬اند: قرآن آن حضرت به ترتيب نزول آن بوده، نه به ترتيب فعلی.
7 ـ جمع قرآن كريم توسّط ابوبکر و عمر
بنا بر نقل صحيح بخاری، زيد بن ثابت گويد: بعد از جنگ يمامه يعنی جنگ با مسيلمه¬ی کذّاب که در آن 1700 نفر از مسلمانان کشته شدند؛ و از اين تعداد بين حدود 70 تا 450 و 700 نفر آنان از حافظان قرآن بودند]، ابوبکر مرا احضار کرد و در اين موقع که عمر هم نزد او حاضر بود، به من گفت: کشتار قاريان قرآن در جنگ يمامه سخت گران بود و من بيم آن دارم که کشتار در آينده فراوان باشد و قسمت زيادی از قرآن نابود گردد و عقيده دارم که تو به گردآوری و جمع قرآن توانائی. زيد گويد: من پس از حرف¬هايی قبول کردم که اين کار را انجام دهم و قرآن کریم را از روی نوشت¬افزارهای مختلفی که بود جمع کردم و در صحيفه¬ای گرد آوردم. اين قرآن بعد از مرگ ابوبکر نزد عمر و چون عمر هم از دنيا رفت، نزد دخترش حفصه بود. (سيوطی، اتقان، ترجمه، ص 202)