دعا.
خداوند تبارک و تعالیٰ به پيامبر گراميش (ص) می¬فرمايد: «وَ اِذا سَألَکَ عِبادی عَنّی، فَاِنّی قَريبٌ؛ اُجيبُ دَعوَةَ الدّاعِ اِذا دَعانِ؛ فَليَستَجيبوا لی وَليُؤمِنوا بی؛ لَعَلَّهُم يَرشُدونَ: آن¬گاه كه بندگانم در باره¬ من از تو بپرسند، بگو: من نزديکم، دعاي هر دعاكننده را، كه مرا بخواند اجابت مي¬کنم؛ پس آنان نیز بايد دعوت مرا اجابت کنند و به من ايمان آورند؛ باشد كه راه يابند». (سوره بقره، آیه 186)
از آنجا كه ماه مبارك رمضان، هم ماه روزه و هم ماه تلاوت قرآن كريم و تدبّر در آيات نوراني آن است؛ دعا و سؤال از درگاه خداوند هم در اين ماه به اجابت نزديك¬تر است؛ ازاين¬رو، خداي مهربان ضمن تشريع روزه، هم موضوع نزول قرآن كريم را مطرح فرموده و هم مسئله¬ دعا و استجابت آن را؛ بلكه آيه¬ مربوط به دعا را ميان آيات روزه قرار داده، كه نشان ويژگي خاصّ دعا در ماه رمضان است.
در اين آيه، دعاکننده ¬چنان مورد محبّت قرار گرفته است، که در آن ضمير «ي» (خودم) هفت بار تكرار شده است.
اعرابي¬اي از رسول خدا (ص) پرسيد: آيا خداي ما نزديک است، تا آهسته با او مناجات کنيم، يا دور است تا با صداي بلند او را بخوانيم؟ اين آيه نازل شد. (مجمع البيان، ذيل آيه 186 بقره)
اين آيه بهترين اسلوب و لطيفترين و زيباترين معنا را براى دعا بيان می¬دارد؛ زيرا اجابت با صيغه¬ مضارع «اُجيبُ» آمده، تا دلالت بر تجدّد و استمرار اجابت نمايد. دعا کردن نيز به هيچ قيدي مشروط نشده است؛ بلکه فرموده: «اِذا دَعانِ: وقتي مرا بخواند».
دعا کردن همراه و هماهنگ شدن با کلّ هستی است؛ زيرا همه¬ هستی در تسبيح و قنوت خداوندند: «وَکُلٌّ لَهُ قانِتون» (بقره 116) وتمام موجودات به درگاه خدا اظهار نياز می¬کنند: «يَسألُهُ مَن فی ¬السَّماواتِ وَالاَرض»(رحمن 39) پس وقتی ما نيز از او درخواست می¬کنيم، با کلّ عالم همنوا باشیم.
از اين آيه برمی¬آيد دعا حتماً به اجابت می¬رسد و اگر دعائى مستجاب نشد يا دعاى واقعى نيست يعنی نمی¬داند خواستهاش به ضرر اوست يا نشدنى است. همانند بچّه¬ی مريضی که غذايي می¬طلبد که برايش مضرّ است و يا به زبان چيزی از خدا مىخواهد؛ ولى در دل اميدش به اسباب است. پس در واقع خدا را نخوانده است.
امام صادق (ع) در تفسير «وَليؤمِنوا بي» مي¬فرمايد: تا به تحقيق بدانند، که من قادرم، كه هرچه از من بخواهند به آن¬ها عطا مي¬کنم. (مجمع البيان)
امیرمؤمنان (ع) ¬می¬فرماید: «ماکانَ اللهُ لِیَفتَحَ عَلیٰ عَبدٍ بابُ الشُّکرِ وَ یُغلِقُ عَنهُ بابَ الزِّیادَةِ؛ وَ لالِیَفتَحَ عَلیٰ عَبدٍ بابَ الدُّعاءِ وَ یُغلِقَ عَنهُ بابَ الاِجابَةِ؛ وَ لالِیَفتَحَ لِعَبدٍ بابَ التَّوبَةِ وَ یُغلِقَ عَنهُ بابَ المَغفِرَةِ: خدا در شکرگزاری را بر بنده¬ای نمی¬گشاید که در نعمت¬ها را به او ببندد؛ و در دعا را بر روی او باز نمی¬کند که در اجابت کردن را نگشاید؛ و در توبه کردن را باز نگذاشته که در آمرزش را بسته نگه دارد». (نهج البلاغه، حکمت 435)
دعا و درخواست از خداوند باعث تقرّب به خدا می¬شود؛ همان طوری که نزدیک شدن به مردم با درخواست نکردن از آن¬هاست.
علی (ع) می¬فرماید: «التَّقَرُّبِ اِلَی اللهِ تَعالیٰ بِمَسألَتِهِ وَ اِلَی النّاسِ بِتَرکِها: نزدیک شدن به خدای تعالیٰ با درخواست از اوست و نزدیک شدن به مردم با درخواست نکردن از آنهاست». (غررالحکم، باب السّؤال، ح 4030)
و مولیٰ علی (ع) می¬فرماید: «اَعلَمُ النّاسِ بِاللهِ اَکثَرِهُم لَهُ مَسألَةً: داناترین مردم به خدا کسانی هستند که از خدا بیشتر درخواست کنند».(غررالحکم، باب السّؤال، حدیث 4030)
و مولیٰ علی (ع) می¬فرماید: «مامِن شَیءٍ اَحَبَّ اِلَی اللهِ سُبحانَهُ مِن اَن یُسألُ: چیزی نزد خدای سبحان دوست داشتنی¬تر از آن نیست که از او درخواست کنند.» (غررالحکم، باب السّؤال، حدیث 4036)
امام صادق (ع) به يکي از اصحابش فرمود: اي ميسر، دعا کن و مگو کار از کّار گذشته است و آنچه مقدّر شده همان مي¬شود. نزد خداي عزّ و جلّ منزلت و مقامي است، كه بدان نتوان رسيد جز به درخواست و مسئلت؛ و اگر بنده¬اي دهان خود ببندد و درخواست نکند چيزي به او داده نشود؛ پس درخواست کن، تا به تو داده شود. اي ميسر، هيچ دري نيست، که کوبيده شود، جز اين¬که اميد آن رود، که به روي بنده باز شود. (کافي، کتاب دعا، باب فضيلت دعا و تشويق کردن برآن، حديث 3)
امام صادق (ع) فرمودند: دعاي پنهاني مسلمان براي برادر مسلمانش رزق را به سوي دعاكننده مي¬كشاند، بلا را از او دور مي¬گرداند و فرشتگان به او مي¬گويند: براي تو دو برابر آنچه كه براي برادرت خواستي، مي¬باشد. (ثواب الاعمال، ص 329)
رسول خدا (ص) مي¬فرمايد: دعا اسلحه¬¬ی مؤمن و ستون دين و نور آسمان¬ها و زمين است. (کافي، باب اين¬که دعا اسلحه¬ی مؤمن است، حديث 1)
رسول خدا (ص) فرمودند: خداي عزّ وجلّ مي¬فرمايد: کسی که از من بخواهد و بداند من ضرررسان و سودبخشم، دعايش را مستجاب نمايم. (ثواب¬الاعمال، ص 329)
امام صادق (ع) می¬فرماید: امام زين¬العابدين (ع) فرمود: هيچ¬کسي به فقير ضعيفي صدقه نمي¬دهد و آن فقير براي او دعايي نمي¬كند، مگر اين¬كه دعاي او مستجاب مي¬گردد. (ثواب¬الاعمال، ص 309)
رسول خدا (ص) به اصحاب خود فرمود: آيا شما را با سلاحى آشنا سازم كه شما را از دست دشمنان رهايى بخشد و روزى شما را افزون كند؟! عرض كردند: بلى، اى رسول خدا، فرمود: شب و روز، خدا را با دعا ياد كنيد، چون دعا سلاح مؤمن است (ثواب الاعمال صدوق، ص 89)
امام صادق (ع) فرمود: هرگاه دعا كردي، به دلت توجّه كن و گمان كن، كه حاجتت بر در خانه است. (كافي، اقبال و توجّه به دعا، حديث 3)
امام باقر (ع) فرموده: به خدا سوگند، هيچ بنده¬اي در دعا اصرار به درگاه خداي عزّ و جلّ نكند، جز اين¬كه حاجت او را برآورد. (كافي، باب اصرار در دعا، حديث 3)
رسول خدا (ص) فرمود: هرگاه يکي از شما دعا کند، پس عموميّت دهد (همه را دعا کند)؛ زيرا که آن به اجابت نزديک¬تر است. (كافي، باب عموميت دعا، حديث 1)
پيامبر اکرم (ص) فرمود: خداوند خطاب به موسيٰ (ع) فرمود: اي موسيٰ، هرچه نيازمندي حتّیٰ علف گوسفند و نمک خميرت را از من بخواه. (الميزان، ذيل آيه 186 بقره، به نقل از عدة الدّاعي)
امام باقر (ع) فرمودند: خداي عزّ و جلّ از ميان بندگان مؤمنش كساني را كه زياد دعا مي¬كنند، دوست دارد. بنابراين، از سحر تا طلوع آفتاب دعا كنيد؛ زيرا در اين هنگام درهاي آسمان گشوده شده، بادهاي رحمت وزيدن گرفته، رزق¬ها تقسيم شده و حوائج بزرگ برآورده مي¬گردند. (ثواب الاعمال، ص 345)
امام رضا (ع) فرمود: يك دعاي بنده در پنهاني برابر با هفتاد دعاي آشكار وي است. (كافي، باب پنهان كردن دعا، حديث 1)
امام صادق (ع) فرمودند: در نيم¬خورده يا نيم¬آشاميده¬ی مؤمن شفاي هفتاد بيماري است. (ثواب الاعمال، ص 325)
امام رضا (ع) فرمودند: هيچ مؤمني نيست كه براي مردان و زنان مؤمن و مسلمان، زنده يا مرده دعا كند، مگر اين¬كه خدا به شماره¬ همه¬ مردان و زنان مؤمن، از زمان بعثت آدم تا روز قيامت، براي او حسنه مي¬نويسد. (ثواب الاعمال، ص 347)
امام صادق (ع) فرموده: خداي تبارك و تعاليٰ مي¬داند بنده¬اش در دعايش چه مي¬خواهد، ولي دوست دارد حاجت¬هايش را به درگاهش شرح دهد؛ پس وقتي دعا كردي حاجتت را به درگاهش نام ببر. (کافي، باب نام بردن حاجت در دعا، حديث 1)
امام صادق (ع) فرمود: دعا در چهار جا به اجابت مي¬رسد: در نماز وتر، بعد از سپيده¬دم، بعد از ظهر وبعد از مغرب. (كافي، باب اوقات اجابت دعا، ح 2)
و امام صادق (ع) مي¬فرمايد: اميرمؤمنان (ع) فرموده: دعا را در چهار جا غنيمت شماريد: به هنگام قرائت قرآن، به هنگام گفتن اذان، به هنگام آمدن باران و به هنگام برخورد دو صف (از مؤمنين و کفّار) براي قتال. (كافي، باب اوقات اجابت دعا، ح 3)
امام صادق (ع) فرمود: هرچيزي حدّي دارد، كه بدان پايان پذيرد؛ مگر ذكر كه حدّي ندارد، تا پايان پذيرد. (كافي، باب ذكر خداي بسيار كردن، ح 1)
امام صادق (ع) فرمود: هرگاه خواهي دعا كني، خداي عزّ و جلّ را تمجيد و تسبيح و تحليل وثنا گو و بر محمّد وآلش صلوات فرست، سپس درخواست كن، تا به تو داده شود. (كافي، باب ستايش و ثنا پيش از دعا، ح 5)
امام صادق (ع) مي¬فرمايد: وقتي خواستي دعا کني، ابتدا مدح و ستايش خدا کن، بعد اقرار به گناهانت ¬نما و سپس درخواست مي¬کني؛ چون به خدا سوگند، هيچ بنده¬اي از گناه بيرون نشده، جز با اقرار بدان. (كافي، باب ثنا قبل از دعا، ح 3)
و امام صادق (ع) فرمود: رسول خدا (ع) فرموده است: مرا در اوّل دعا و وسط و آخر آن قرار دهيد. (كافي، همان، حديث 5)
رسول خدا (ص) مي¬فرمايد: کسي که دوست دارد دعايش مستجاب شود، غذا و کسب خود را پاک کند. (سفينة البحار 1/448)
امام صادق (ع) فرمود: هيچ چهل نفر خداي عز ّو جلّ را در کاري نخوانند، جز اين¬که دعاي آن¬ها را مستجاب کند؛ پس اگر چهار نفر بودند، ده بار خداي عزّ وجلّ را بخوانند واگر يک نفر باشد، چهل مرتبه خدا را بخواند. (كافي، باب اجتماع براي دعا، ح 1)
امام صادق (ع) فرمود: خداي عزّ و جلّ می¬فرمايد: هر که به سبب ذکر من، از پرسش از من سرگرم شود، به او بدهم بهتر از آنچه مي¬دهم به آن کس که از من درخواست کند. (کافي، باب سرگرم شدن به ذكر خدا، ح 1)
امام رضا (ع) فرمود: يك دعاي بنده در پنهاني برابر با هفتاد دعاي آشكار وي است. (كافي، باب پنهان كردن دعا، حديث 1)
اميرمؤمنان (ع) مي¬فرمايد: دعا سپر مؤمن است از آفات و بليّات و عقوبات و هرگاه دري را بسيار زني به روي تو گشوده شود. (منهج الصّادقين، ذيل آيه 186 بقره)
امام صادق (ع) فرموده: هر که ده بار بگويد: يا الله، يا الله، به او گفته مي¬شود: بله، حاجتت چيست؟ (کافي، باب كسي كه ده بار بگويد يا الله، ح 1)
امام صادق (ع) فرموده: هرکس ده بار بگويد: يا ربّ، يا ربّ، به او گفته ¬شود: بله، حاجتت چيست؟ (کافي، باب هركه ده بار بگويد يا ربّ، ح 1)
و امام صادق (ع) مي¬فرمايد: هرکه بگويد: يا ربّ يا الله، يا ربّ يا الله، تا نفسش قطع شود، به او گفته مي¬شود: بله، حاجتت چيست؟ (کافي، باب هركه ده بار بگويد يا ربّ، ح 3)
«امام سجّاد (ع)» فرموده: دعا و بلا تا روز قيامت از هم جدا نمي¬شوند؛ دعا بلا را رد مي¬کند، هر چند حکم جزم شده باشد، که به بنده رسد. (منهج الصّادقين، ذيل آيه 186 بقره))
پيامبر اكرم (ص) فرموده است: خداوند دعاي مسلمان را به شرط آن¬كه موجب قطع رحم و گناه نباشد، به يكي از سه روش زير پاسخ مي¬دهد: يا دعايش را سريعاً اجابت مي¬كند، يا آن را به تأخير مي¬اندازد و يا بلايي را از او دفع مي¬نمايد. (مجمع البیان، ذيل آيه 186 بقره)
در روايتي پيامبر اكرم (ص) فرموده: گاهي بنده¬اي که خدا او را دوست دارد، چيزي از خدا مي¬خواهد، پس خداوند مي¬فرمايد: اي جبرئيل، حاجت اين بنده¬ام را برنياور و آن را به تأخير انداز؛ زيرا من دوست دارم پيوسته صدايش را بشنوم. (مجمع البيان، ذيل آيه 186 بقره)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: تأخیر در اجابت دعا تو را ناامید نکند؛ زیرا عطای الهی به اندازه نیّت است و گاهی اجابت دعا به تأخیر می¬افتد، تا پاداش درخواست کننده بزرگ¬تر و بخشش پاداش دهنده بیشتر باشد». (غررالحکم، باب الدّعاء، حدیث 2920)
رسول خدا (ص) فرموده: شب و روز دعا کنيد، که دعا سلاح مؤمن است. (منهج الصّادقين، ذيل آيه 186 بقره)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: «رُبَّما سَألتَ الشّیءَ فَلَم تُعطَهُ وَ اُعطیتَ خَیراً مِنهُ: چه بسیار است که از خدا چیزی بخواهی و آن را به تو ندهد و بهتر از آن را به تو عنایت فرماید». (غررالحکم، باب الدّعاء، حدیث 2921)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: «لاتَسألوا اِلّا لِلّهِ سُبحانَهُ؛ فَاِنَّهُ اِن اَعطاکُم اَکرَمَکُم؛ وَ اِن مَنَعَکُم خارَ لَکُم: جز از خدای سبحان نخواهید؛ زیرا اگر او به شما عطا کند، شما را گرامی می¬دارد؛ و اگر از شما منع کرده، خیر شما را خواسته است». (غررالحکم، باب الدّعاء، حدیث 4039)
امام باقر (ع) فرموده: بنده¬اي که دستش را به سوي خدا بگشايد، خدا را شرم آيد، که آن را تهي برگرداند و هرچه بخواهد از فضل و رحمت خود در آن مي¬گذارد؛ پس وقتی دعا مي¬کنيد پيش از آن¬که دست را برگردانيد بر سر و روي خود بکشيد و در روايت ديگر برسر و سينه خود بکشيد. (بحارالانوار 93/ 37)
امیرمؤمنان (ع) فرمود: «مَن قَرَعَ بابَ اللهِ فُتِحَ لَهُ: کسی که درب خانه¬ی خدا را بکوبد، در برایش باز می¬شود». (غررالحکم، باب الدّعاء، حدیث 2914)
دعا در واقع نوعی کسب قابليّت برای تحصيل سهم زيادتری از فيض الهی است. چنان¬که امام صادق فرمود: «اِنَّ عِندَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنزِلَةٌ لاتَنالُ الّا بِمَسألَةٍ: نزد خدای عزّ و جَلَّ مقامی است، که جز با دعا کسی بدان نمی¬رسد.» (کافی 2/338)
امام صادق (ع) فرمود: هركه بعد از نماز واجب تسبيح فاطمه¬ زهرا (س) گويد، پيش از آن¬كه برخيزد، خدا او را مي¬آمرزد. (ثواب الأعمال، ص 251)
پيامبر اکرم (ص) فرمود: در حالى دعا كنيد، ¬كه يقين به اجابتش داريد. (عدة الداعى ص 103)
و در حديث قدسى آمده: خداى تعالىٰ فرمود: من همان جايم كه ظنّ بندهام به من آنجاست، پس بنده من نبايد به غير از خير از من انتظارى داشته باشد، بلكه بايد نسبت به من حسن ظن داشته باشد. (عدة الدّاعى ص 132)
امام صادق (ع) فرمود: دعا کردن از خواندن قرآن بهتر است؛ زيرا خود خداى عزّ و جلّ مىفرمايد: «قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ: بگو اگر دعاى شما نباشد پروردگار من هيچ اعتنايى به شما نخواهد كرد. (مكارم الاخلاق، ص 389)
اميرمؤمنان (ع) فرمود: «سَلُوا اللهَ العَفوَ وَالعافِیَةَ وَ حُسنُ التَّوفیقِ: از خدا بخشش و سلامتی وتوفیق کار خوب بخواهید». (غررالحکم، باب سؤال، ح 4033)
رسول خدا (ص) فرمود: در حوائج خود به درگاه خدا فزع كنيد و در ناملايمات خود به او پناهنده شويد و به درگاهش تضرّع نموده او را بخوانيد كه دعا مغز عبادت است و هيچ مؤمنی نيست كه خدا را بخواند مگرآن¬كه دعايش را مستجاب مىكند آن هم يا به فوريت، كه در نتيجه ثمرهاش در دنيا عايد او مىشود و يا با مدّت كه در نتيجه ثمرهاش در آخرت عايدش مىشود و يا حدّ اقل ثمره آن را به مقدار دعايش كفّاره گناهانش قرار مىدهد. البته همه اين¬ها در صورتى است كه از خدا گناه نخواهد. (بحار 93/ 302)
اميرمؤمنان (ع) به فرزندش امام حسين (ع) فرمود: قرآن کريمٰ می¬فرمايد: خداوند تبارک و تعالیٰ كليد خزينههاى غيبش را در دست خود تو قرار داد و آن اين است كه به تو اجازه داد از او مسئلت كنى، با اين كليد كه همان دعاست هر درى از درهاى نعمت¬هاى او را بخواهى مىتوانى بگشايى و باران رحمت او را به سوى خود ببارانى، پس هرگز دير شدن اجابت خدا تو را نوميد نسازد، كه عطيه به قدر نيّت است و چه بسا اجابت دعايت بدين جهت تأخير مىافتد كه اجرش برايت بيشتر باشد، كه بزرگ¬ترين عطا همان آرزو و انتظار اجابت داشتن است، و چه بسا چيزى از خدا بخواهى و خدا آن را به تو ندهد، بلكه بهتر از آن را بدهد، حال يا در دنيا و يا در آخرت و يا بدين جهت مستجاب نكند، كه خواسته است بلائى را از تو بگرداند، چون آنچه خواستهاى بلاى جان توست؛ زيرا بسيار مىشود، كه از خدا چيزى بخواهى كه مايه نابودى دين توست، اگر آن حاجتت را برآورند، دينت را از دست مىدهى، پس بر تو باد كه هميشه از خدا چيزى بخواهى كه زيبائيش برايت بماند و وزر و وبالش از بين برود، نه مال كه نه تنها براى تو نمىماند، بلكه تو هم براى آن نمىمانى. (نهج البلاغه، نامه 31)
رسول خدا (ص) وقت دعا کردن دستش را بلند مىكرد و مناجات و دعا مىنمود، به حالتى كه يك فقير گرسنه در گدايى به خود مىگيرد (الميزان ذيل آيه 186 بقره)
البتّه معنی دعا اين نيست که از وسايل طبيعی دست برداريم و به جای آن به دعا بپردازيم؛ بلکه مقصود اين است، که بعد از نهايت کوشش در استفاده از وسايل موجود، آنجا که به بن بست رسيديم، با توجّه و تکيه بر خداوند، روح اميد و حرکت را در خود زنده کنيم.
چنان¬که اميرمؤمنان (ع) به مردی که شترش به¬گال مبتلا بود، فرمود: مگر شترت را درمان نمی¬کنی؟ عرض کرد: بلی. فرمود: با چه درمان می¬کنی؟ عرض کرد: با دعا. فرمود: به همراه دعا مقداری از قطران هم بر آن بمال. (تفسير الکاشف، ذيل آيه 186 بقره)
خداى تعالىٰ در تورات فرموده: بنده من، هر وقت يکی از بندگان مرا نفرين كنى كه به خاطر ظلمى كه به تو كرده، در همان وقت كسى هم هست كه تو را نفرين مىكند به خاطر ظلمى كه تو به او كردهاى، اگر مىخواهى هم نفرين تو را مستجاب مىكنم و هم نفرين او را و اگر خواهى استجابت نفرين هردوتان را تا قيامت تاخير اندازم؟. (بحار 13/ 326)
ممکن است کسی بپرسد: چگونه است که گاه عزیزی از خانواده¬ای در خطر مرگ قرار می¬گیرد و تمام اعضای خانواده حتّیٰ دوستان و آشنایان با تمام وجود از خدا شفای او را می¬خواهند و شفا نمی¬یابد، گوییم: قرار نیست با دعا حکمت خدا هم تعطیل شود؛ از جمله حکمت خداوند بر آن قرار گرفته که مرگ باشد و اگر قرار باشد با دعای عدّه¬ای کسی نمیرد، حکمت خداوند در این مود تعطیل می¬شد که محال است.
چنان¬که امیرالمؤمنین (ع) هم در این مورد ¬فرموده: «اِنَّ کَرَمَ اللهِ سُبحانَهُ لایَنقُضُ حِکمَتَهُ؛ فَلِذالِکَ لایَقَعُ الاِجابَةُ فی کُلِّ دَعوَةٍ: بزرگواری خداوند سبحان، حکمتش را از بین نمی¬برد؛ ازاین¬رو، هر دعایی مستجاب نمی¬شود». (غررالحکم، باب الدّعاء، حدیث 2909)
خلاصه در دعا این نکات را رعایت کنیم: پیش از دعا صدقه دادن یا کنار گذاشتن. با امیدواری کامل دعا کردن. یاری جز از خدا ندانستن. سپاس از خدا به خاطر نعمت¬هایش. توبه و استغفار از گناهان. دلشکستگی و گریه هنگام دعا. دعا در خلوت و تنهایی. اصرار در اجابت خواسته، با ناامید شدن از همه و درماندگی کامل دعا کردن. فرستادن صلوات در اوّل و آخر دعا. دعا کردن با تمام وجود. پیش از خود برای دیگران دعا کردن. به هنگام دعا دست¬ها را بالا بردن. در دست داشتن انگشتر عقیق یا فیروزه به هنگام دعا. انتخاب زمان مناسب مانند ماه رمضان، مخصوصاً شب¬های اِحیا و نیز شب و روز جمعه، مخصوصاً سحرگاه جمعه. انتخاب مکان مناسب مانند مسجد و حرم امامان و امامزادگان.
خدا آن¬قدر مهربان است، که برای آشتی با ما صدها بهانه درست کرده است. گاهی با یک عمل خیر تمام خرابکاری¬های ما را می¬بخشد، گاهی با یک توبه حقیقی به فرشته¬هایش دستور می¬دهد گذشته او را محو کنید و اعمالش را از نو بنویسید و گاهی هم به فرشتگانش فرمان می¬دهد به جای بدی¬های پیش از توبه او نیکی بنویسید.
ولی اگر بدانیم با وجود همه¬ی گناهانمان خدا ما را دوست دارد و هر لحظه در انتظار برگشت ما به سوی خودش است، قلبمان برای ارزانی کردن به عشق او و دریافت متقابل آن گشوده می¬شود.