تدبّر و تفکّر.
آيات و احاديث بسياری انسان¬ها را به تدبّر و تفکّر فرامی¬خوانند، از جمله:
قرآن کريم می¬فرمايد: «اِنَّ فی خَلقِ السّماواتِ وَالاَرضِ وَاختِلافِ اللّيلِ وَالنَّهارِ لَآياتٌ لِاُولِی الالبابِ؛ اَلَّذينَ يذکُرونَ اللهَ قياماً وَ قُعوداً وَ عَلیٰ جُنوبِهِم؛ وَ يَتَفَکَّرونَ فی خَلقٍ السَّماواتِ وَالاَرضِ؛ رَبَّنا ماخَلَقتَ هذا باطِلاً، سُبحانَکَ فَقِنا عَذابَ النّارِ: مسلّماً در آفرينش آسمان¬ها و زمين، و آمد و رفت شب و روز، نشانه¬های روشنی برای خردمندان است؛ همانان¬که خدا را ايستاده و نشسته و به پهلو خوابيده ياد می¬کنند و در خلقت آسمان¬ها و زمين می¬انديشند ومی¬گويند: بار خدايا، تو اين همه را بيهوده نيافريده¬ای؛ منزّهی تو، ما را از آتش جهنّم نگه دار». (آل عمران 190 و 191)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: «اَلتَّفَکُّرِ فی مَلَکوتِ السَّماواتِ وَالاَرضِ عِبادَةُ المُخلَصینَ: فکر کردن در ملکوت آسمان ها و زمین عبادت انسان های خالص شده است». (غررالحکم، باب الفکر، حدیث 8012)
رسول خدا (ص) فرموده است: دو ركعت نماز ساده¬ی با تفكّر بهتر از يك شب به عبادت ايستادن است. (ثواب الاعمال، ص 97)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: «اَفضَلُ العِبادَةِ الفِکرُ: برترین عبادت فکر کردن است». (غررالحکم، باب الفکر، حدیث 8018)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: «تَفَکَّر قَبلَ اَن تَعزِمَ وَ شاوِر قَبلَ اَن تُقدِمَ وَ تَدَبَّر قَبلَ اَن تَهجِمَ: قبل از آن¬که تصمیم بگیری فکر کن و قبل از آن¬که اقدام به کاری کنی مشورت کن و قبل از آن¬که وارد کاری شوی تدبّر کن». (غررالحکم، باب الفکر، حدیث 8028)
و رسول خدا (ص) فرموده است: خردمند هرگاه خواست سخن بگويد تدبّر می¬کند؛ اگر مفيد بود سخن می¬گويد و سود می¬برد؛ و اگر زيانبار بود سکوت می¬کند و در امان می¬ماند. (تحف العقول، ص 351)
امام جواد (ع) فرموده: «اِظهارُ الشَّیءِ قَبلَ اَن يَستَحکِمَ مَفسَدَةٌ لَهُ: فاش کردن چیزی پيش از استحکام باعث فسادش می¬شود». (تحف العقول، ص 457)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: «اَلتَّدبیرُ نِصفُ المَعونَةِ: چاره جوئی در کار، نیمی از یاری کردن است». (غررالحکم، باب التّدبیر، حدیث 2858)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: «لافَقرَ مَعَ حُسنُ التَّدبیر: با چاره اندیشی درست، فقر همراه نمی¬باشد». (غررالحکم، باب التّدبیر، حدیث 2875)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: «اَلفِکرُ یَهدی اِلَی الرَّشادِ: اندیشه به راه درست هدایت می¬کند». (غررالحکم، باب الفکر، حدیث 7997)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: «اَلفِکرُ جَلاءُ العُقولِ: فکر عقل¬ها را جلا می¬دهد». (غررالحکم، باب الفکر، حدیث 8001)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: «اَلفِکرُ فی الخَیرِ یَدعوا اِلَی العَمَلِ بِهِ: فکر کردن در کار خوب، به عمل کردن به آن دعوت می¬کند». (غررالحکم، باب الفکر، حدیث 8001)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: «مَن تَفَکَّرَ فی آلاءِ اللهِ سُبحانَهُ وُفِّقَ: کسی که در نعمت¬های خداوند فکر کند، توفیق می¬یابد». (غررالحکم، باب الفکر، حدیث 8062)
امام رضا (ع) فرمود: «لَيسَ العِبادَةُ کَثرَةُ الصَّلاةُ وَالصَّومُُِ؛ اِنَّمَا العِبادَةُ التَّفَکُّر فی اَمرِاللهِ عَزَّ وَجَلّ: عبادت به زياد نماز خواندن و روزه¬گرفتن نيست؛ بلکه عبادت تفکّر در امر خدای عزّ وجلّ است. (تحف العقول، ص 442)
و اميرمؤمنان (ع) فرمود: «اَلفِکرُ جَلاءُ العُیونِ: فکر عقل¬ها را جلا می¬دهد. (غررالحکم، باب فکر، حدیث 8001)
و امیرمؤمنان (ع) فرمود: «مَن تَفَکَّرَ فی عَظَمَةِ اللهِ اَبلَسَ: کسی که در عظمت خداوند فکر کند، سرگردان ¬شود». (غررالحکم، باب الفکر، ح 8062)
و اميرمؤمنان (ع) فرمود: «اَلتَّفَکُّرُ فی آلاءِ اللهِ نِعمَ العبادَةُ: تفکّر در نعمت¬های الهی بهترین عبادت است». (غررالحکم، باب فکر، حدیث 8002)
و اميرمؤمنان (ع) فرمود: «اَفضَلُ العِبادَةِ الفِکرُ: برترین عبادت فکر کردن است». (غررالحکم، باب فکر، حدیث 8018)
و اميرمؤمنان (ع) فرمود: «فَضلُ فِکرٍ وَ تَفَهُّمٍ اَنجَحُ مِن فَضلِ تَکرارٍ وَ دِراسَةٍ: فکر و فهمیدن زیاد سودمندتر از درس خواندن زیاد است». (غررالحکم، باب فکر، حدیث 8046)
و اميرمؤمنان (ع) فرمود: «لاعِبادَةَ کَالتَّفکیرِ: هيچ عبادتی مانند فکر کردن نيست». (غررالحکم، باب فکر، حدیث 8070)
امام سجّاد (ع) فرموده: «مَن عَملَ بِمَا افتَرَضَ اللهُ عَلَيهِ، فَهُوَ مِن اَعبَدِ النّاسِ: کسی که به آنچه خدا بر او واجب کرده عمل کند، از عابدترين مردم است». (کافی 2/84)
و امام ¬رضا (ع) فرمود:ُ اَلنَّظَرُ اِلیٰ ذُرِّيَّتِننا عِبادَةٌ: نگاه به ذرّيه ما عبادت است. (عيون 2/51)
رسول خدا (ص) می¬فرمايد: دو رکعت نماز سبک با تدبّر از نماز در تمام شب بهتر است». (مکارم الاخلاق، ص 300)
حکمت
اميرمؤمنان (ع) فرمود: «خُذِ الحِکمَةَ وَلَو مِن اَفواهِ المَجانين: حکمت را فراگير؛ هرچند از زبان ديوانگان باشد». (مصباح الشّريعه، ص 160)
و اميرمؤمنان (ع) فرمود: «خُذِ الحِکمَةَ وَلَو مِنَ المُشرِکينَ: حکمت را فراگير؛ هر چند از مشرکان باشد». (مشکواة الانوار، ص 134)
و اميرمؤمنان (ع) فرمود: «اَلحِکمَةُ ضالَّةُ کُلُّ مُؤمِنٍ فَخُذُوها وَلَو مِن اَفواهِ المُنافِقینَ: حکمت گمشده¬ی هر مؤمنی است؛ پس حکمت فراگیرید اگر چه از دهان منافقان باشد». (غررالحکم، باب حکمت، ح 2218)
اميرمؤمنان (ع) فرمود: «اَلحِکمَةُ رَوضَةٌ العُقَلاءِ وَ نُزهَةُ النُّبَلاءِ : حکمت بوستان خردمندان وگردشگاه دانایان است». (غررالحکم، باب حکمت، ح 2215)
اميرمؤمنان (ع) فرمود: «خُذِ الحِکمَةَ اَنّیٰ کانَت؛ فَاِنَّ الحِکمَةَ تَکونُ فی صَدرِ المُنافِقِ فَتَلَجلَجَ فی صَدرِهِ حَتّیٰ تَخرَجَ فَتَسکُنَ اِلیٰ صَواحِبِها فی صَدرِ المُؤمِنِ: حکمت را هرجا باشد فراگیر؛ گاهی حکمت در سینه منافق است و بی¬تابی می¬کند تا بیرون آمده و با همدمانش در سینه مؤمن آرام گیرد». (نهج البلاغه، حکمت 79)
پیامبر اکرم (ص) فرمود: «عیسیٰ به بنی اسرائیل فرمود: نزد نادانان سخن حکیمانه نگویید که به آن ستم کرده باشید و آن را از اهلش دریغ نکنید که به آنان ستم روا داشته باشید و با ستمکار همانند نشوید که فضل شما تباه گردد». (تحف العقول، ص 47)
پیامبراکرم (ص) فرمود: «اِنَّ مِنَ الشِّعرِ حِکمَةً وَ اِنَّ مِنَ البَیانِ سِحراً: بعضی اشعار حکمتند و بعضی سخنان اثر سحرانگیز دارند». (تحف العقول، ص 92)
عقل و عقلا
هيچ مكتب و دين آسماني و غيرآسماني نمي¬توان يافت، كه به اندازه¬ی قرآن كريم و اسلام براي عقل ارزش قائل شده باشد؛ به طوري كه منابع اجتهاد چهارتا هستند: كتاب، سنّت، اجماع و عقل.
در قرآن كريم چند جا بسيار خشن برخورد شده است و يكي از آن¬ها در مورد كساني است كه تعقّل نمي¬كنند: «وَ يَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَي الَّذِينَ لايَعْقِلُونَ: و خدا پليدي را بر كساني مي¬نهد كه نمي¬انديشند.» (يونس 100)
و قرآن كريم براي تحقير كفّار آن¬ها را بي¬عقل و بي¬شعور مي¬خواند: اَفَلايَعْقِلُونَ، اَفَلايَشْعُرُونَ. و از صدر اسلام علماي اسلام فرموده¬اند: «كُلُّ ما حَكَمَ بِهِ الْعَقْلُ، حَكَمَ بِهِ الشَّرْعُ؛ وَ كُلُّ ما حَكَمَ بِهِ الشَّرعُ حَكَمَ بِهَ الْعَقلُ».
پیامبر اکرم (ص) فرمود: «اِنّا مُعاشِرَ الاَنبِیاءِ اُمِرنا اَن نُکَلِّمَ النّاسَ عَلیٰ قَدرِ عُقولِهِم: ما گروه پیامبران مأموریم با مردم به اندازه عقلشان سخن گوئیم». (تحف العقول، ص 61)
و پیامبر اکرم (ص) فرمود: «قَسَمَ اللهُ العَقلَ ثَلاثةَ اَجزاءٍ: فَمَن کُنَّ فیهِ کَمُلَ عَقلُهُ وَ مَن لَم یَکُنَّ فَلاعَقلَ لَهُ: حُسنُ المَعرِفَةِ بِاللهِ وَ حُسنُ الطّاعَةِ وَ حُسنُ الصَّبرِ عَلیٰ اَمرِ اللهِ: خداوند عقل را سه قسمت کرده، هرکس همه آنها را داشته باشد عقل او کامل است و هر کس آنها را نداشته باشد از عقل بی¬بهره است: خوب شناختن خدا، خوب اطاعت کردن خدا و خوب صبر کردن بر کار خدا». (تحف العقول، ص 90)
پیامبراکرم (ص) فرمود: «اِنَّما یُدرَکُ الخَیرُ کُلُّهُ بِالعَقلِ وَلادین لِمَن لادینَ لَهُ: هر خیری با عقل به دست می¬آید وکسی که عقل ندارد دین ندارد». (تحف العقول، ص 90)
امام باقر (ع) می¬فرمايد: «چون خداوند عقل را آفريد، به او فرمود: پيش آی، پيش آمد؛ فرمود: بازگرد، بازگشت؛ پس فرمود: به عزّت و جلالم سوگند، مخلوقی نزد من محبوب¬تر از تو نيافريده¬ام؛ و تو را جز در کسانی که دوست می¬دارم کامل نمی¬سازم؛ من تنها تو را امر و نهی می¬کنم و تنها تو را کيفر و پاداش می¬دهم. » (كافي، حديث 1)
اميرمؤمنان (ع) فرمود: «لاغِنیٰ کَالعَقلِ وَلافَقرَ کَالجَهلِ ولامیراثَ کَالاَدَبِ وَ لاظَهیرَ کَالمُشاوَرَةِ: هیچ ثروتی چون عقل، هیچ فقری چون نادانی، هیچ ارثی چون ادب وهیچ پشتیبانی چون مشورت نیست». (نهج البلاغه، حکمت 54)
و اميرمؤمنان (ع) فرمود: انديشيدن فراوان در حکمت، عقل را بارور می¬کند. (تحف العقول، ص 362)
و اميرمؤمنان (ع) فرموده: «اَلعَقلُ غَريزَةٌ تَزيدُ بِالعِلمِ وَالتَّجارُبِ: عقل غريزه¬ای است که با دانش وتجربه فزونی ¬يابد. (غررالحکم، باب العقل، ح 6689)
و اميرمؤمنان (ع) فرموده: «اَلعَقلُ وَالعِلمُ مَقرونانِ فی قَرنٍ لایفتَرقانِ وَ لایَتَبایِنانِ: عقل و دانش در یک ردیف¬اند، از هم جدا نمی¬شوند و از هم دور نمی¬شوند». (غررالحکم، باب العقل، حدیث 6692)
و اميرمؤمنان (ع) فرموده: «اَلعَقلُ اَغنَی الغِناءِ وَ غایَةُ الشَّرَفِ فی الآخِرَةِ وَالدُّنیا: عقل بی¬نیازترین توانگری ونهایت بزرگواری در دنیا وآخرت است». (غررالحکم، باب العقل، حدیث 6695)
و اميرمؤمنان (ع) فرموده: «اَلعَقلُ اَجمَلُ زینَةٍ وَالعِلمُ اَشرَفُ مَزیَّةٍ: عقل زیباترین زینت و دانش شریف¬ترین برتری است». (غررالحکم، باب العقل، ح 6699) و اميرمؤمنان (ع) فرموده: «اَلعَقلُ اَصلُ العِلمِ وَ داعِیةُ الفَهمِ: عقل ریشه دانش است و دعوت کننده به فهم». (غررالحکم، باب العقل، حدیث 6700)
و اميرمؤمنان (ع) فرموده: «لادینَ لِمَن لاعَقلَ لَهُ: کسی که عقل ندارد، دین ندارد». (غررالحکم، باب العقل، حدیث 6853)
و اميرمؤمنان (ع) فرمود: «بِتَرکِ ما لايَعنيکَ يَتِمُّ لَکَ العَقلُ: رها کردن چيزی¬که برايت کمال نيست، عقلت را کامل می¬کند. (تحف العقول، ص 477)
اميرمؤمنان (ع) فرمود: «مَن غَلَبَ عَلَيهِ الهَزلُ فَسَدَ عَقلُهُ: هرکس بيهوده گويي بر او چيره شود، عقلش تباه گردد. (غررالحکم، ص 122)
و اميرمؤمنان (ع) فرمود: «مَن کَثُرَ مِزاحُهُ استَحمِقَ: هر کس زياد شوخی کند، احمق شمرده می¬شود. (غررالحکم، ص 122)
امام رضا (ع) فرمود: مصرف فراوان گوشت حيوانات وحشی و گاو موجب تغيير عقل و سرگشتگی فهم و کندذهنی و فراموشی زياد می¬شود. (مستدرک الوسايل 16/458)
امام صادق (ع) فرمود: «تَرکُ التِّجارَةِ يَنقُصُ العَقلَ: ترک تجارت کاهنده عقل است». (کافی 5/148)
امام صادق (ع) فرمود: «مَن تَرَکَ اللَّحمَ اَربَعينَ صَباحاً ساءَ خُلقُهُ وَ فَسَدَ عَقلُهُ: هرکس چهل روز گوشت نخورد اخلاقش بد و عقلش تباه می¬شود. (بحار 63/72)
علی (ع) فرمود: حجامت موجب صحّت بدن و قوّت عقل است». (خصال، ص 611)
امام رضا (ع) فرمود: خوردن به موجب فزونی عقل است. (مکارم الاخلاق، ص 172)
امام رضا (ع) فرمود: سرکه ذهن را تيز وعقل را افزون کند. (کافی 6/329)
رسول اکرم (ص) فرمود: از خورشت کدو فراوان استفاده کنيد؛ زيرا موجب رشد مغز و افزايش عقل است. (بحار 59/257)
ولی باید دانست که اوّلاً توانائی مغز انسان بسیار بیشتر است از آنچه تصوّر می¬کند و ما تنها از بخش اندکی از این سرمایه عظیم خدادادی استفاده می¬کنیم. ثانیاً، مغز و خلّاقیّت مانند عضله است؛ هر چه بیشتر آن را به کار گیری، برای دانستن مطالب جدید قوی¬تر می¬گردد.
نکته¬ی دیگری که باید در خاطر داشت این است که هیچ چیز جای پشتکار و پایداری نمی¬گیرد؛ چه بسیار بااستعدادها که پشتکار نداشته¬اند به جائی نرسیده¬اند؛ بسیار نابغه¬ها که از نبوغشان استفاده چندانی نکرده¬اند. دنیا پر است از کسانی که تحصیلات عالیه دارند ولی بی¬حاصل¬اند. فقط پشتکار و پایداری است که دارای قدرت فوق العادّه است. انسان باپشتکار با خوش بینی تمام به حلّ مشکلات می¬پردازد و ناممکن¬های ديگران را ممکن و ناشده¬ها را شده می¬کند. باید همواره با خود تکرار کرد: من از عهده این کار برمی¬آیم؛ همیشه مثبت فکر کنید و همه چیز را از جنبه مثبت آن ببینید و همیشه هم منتظر بهترین اتّفاق باشید.