علم و عالم.
در اسلام به دانش اندوزی تأکيد فراوان شده است، تا آنجا که قرآن کریم با استفهام انکاری می¬فرماید: «هَل یَستَوی الَّذینَ یَعلَمونَ وَالَّذینَ لایَعلَمُونَ: آیا آنها که می¬دانند و آنها که نمی¬دانند با هم برابرند؟» یعنی این مطلب که دانا و نادان مساوی نیستند، آن¬قدر بدیهی است که نیاز به دلیل و برهان ندارد و اصلاً با یکدیگر قابل قیاس نیستند.
ضمناً از اين آيه معلوم می¬شود برخلاف آنچه بعضی دين را عامل تخدير مىدانند، مهم¬ترين دعوت انبيا به سوى علم بوده است.
امام صادق (ع) در تفسير اين آيه فرموده: ماييم عالمان و دشمنان ما جاهلانند و شيعيان ما اولوا¬الالباب هستند. (مجمع البيان، ذیل تفسیر این آیه)
پيامبر اکرم (ص) فرموده: لاخَيرَ فى العَيشِ اِلّا لِرَجُلَينِ: عالِمٌ مُطاعٌ اَو مُستَمِعٌ واع: زندگى جز براى دو كس فايده ندارد: دانشمندى كه نظرات او اجرا گردد و دانشطلبانى كه گوش به سخن دانشمندى دهند». (كافى، کتاب علم، باب صفةُ العلم و فضله، حديث 7)
امام صادق (ع) فرموده: دانشمندان وارثان پيامبرانند، چرا كه پيامبران درهم و دينارى از خود به يادگار نگذاشتند، بلكه علوم و احاديثى از آنها به يادگار ماند، هر كس بهرهاى از آن داشته باشد بهره فراوانى از ميراث پيامبران دارد. (كافى، باب صفة العلم و فضله، حديث 2)
رسول خدا (ص) فرمود: «اُغدُ عالِماً اَو مُتَعَلِّماً وَ اِيّاکَ اَن تَکونَ لاهياً مُتَلَذِّذاً: يا عالم باش يا در حال آموختن دانش و وقتت را در بيهودگی و خوشگذرانی صرف نکن». (بحار 1/194)
پيامبر اکرم (ص) فرموده¬: «اُطلُبوا العِلمَ مِنَ المَهدِ اِلَی اللَّحَدِ: از گهواره تا گور دانش بجوييد. (تفسير قمی، 2/402)
رسول خدا (ص) فرمود: «اَربَعَةٍ کُلُّ ذی حِجیٰ وَ عَقلٍ مِن اُمَّتی، قیلَ یا رَسولَ اللهِ ما هُنَّ؟ قالَ: اِستِماعُ العِلمِ وَ حِفظُهُ وَ نَشرُهُ وَالعَمَلُ بِهِ: چهار چیز است که هر هوشمند و خردمندی از امّت من باید به آنها ملزم باشند، عرض شد: ای پیامبر خدا، آنها چیست؟ فرمود: شنیدن علم، حفظ کردن آن، نشر آن و عمل کردن به آن». (تحف العقول، ص 94)
و اميرمؤمنان (ع) فرمود: «عَلَيکُم بِالعِلمِ وَالاَدَبِ؛ فَاِنَّ العالِمَ يُکرَمُ وَ اِن لَم يُنتَسَبُ، وَ یُکرَمُ و اِن کانَ فَقيراً وَ يُکرَمُ وَ اِن کانَ حَدَثاً: بر شماست، که دانش بياموزيد؛ زيرا دانشمند گرامی است هر چند به خاندانی منسوب نباشد و گرامی است هرچند تهيدست باشد و گرامی است هر چند جوان باشد». (شرح نهچ البلاغه ابن ابی الحديد، 20/332)
و رسول خدا (ص) فرموده: هرکس خواهد به رهايي يافتگان از آتش بنگرد به فراگيران دانش بنگرد. به خدا سوگند، برای هر گامی که طالب علم به سوی خانه عالم برمی¬دارد خدا عبادت يک سال را برايش می¬نويسد و برای او شهری در بهشت می¬سازد و وقتی راه ¬رود، زمين برایش آمرزش ¬طلبد و در حالی صبح و شام می¬کند که آمرزيده شده و فرشتگان گواهی ¬دهند که طالبان دانش از آتش جهنّم رهايي يافته¬اند. (منية المريد، ص 100)
و رسول خدا (ص) فرموده: حضور در مجلس عالم از حضور در هزار تشييع جنازه و هزار عيادت بيمار بهتر است». (مشکواة الانوار، ص 35)
امام رضا (ع) فرمود: «لايَستَحيي اَحَدُهَم اِذا لَم يَعلَم اَن يَتَعَلَّم: کسی که علم ندارد نبايد از يادگيری شرم کند». (عيون اخبارالرّضا، 2/44)
رسول خدا (ص) فرمود: آموزش علم به ديگران برای رضای خدا حسنه است و يادگيری آن عبادت و گفت وگوی علمی تسبيح وکاربرد دانش جهاد و آموزش آن به کسی که نمی¬داند صدقه وبخشيدن آن به کسی¬که صلاحيّت دارد سبب قرب الهی است؛ زيرا دانش آموزنده حلال و حرام و روشنگر راه بهشت و همدم انسان در تنهائی و غربت است. (تحف العقول، ص 49)
اميرمؤمنان (ع) فرموده: هرکس در راه علم دو گام بردارد و دو ساعت نزد عالم بنشيند و از آموزگار دو کلمه بشنود، خدا برای او دو بهشت واجب کند؛ چنان¬که قرآن¬کريم فرموده: برای کسی¬که از مقام پروردگارش بترسد، دو بهشت است». (الرّحمن، آيه 46) (ارشادالقلوب، ص 195)
و اميرمؤمنان (ع) فرموده: يک سخن عالمانه که کسی بشنود؛ سپس آن را نقل کند يا بدان عمل کند از عبادت يک سال بهتر است». (بحار 1/183)
به نقل امام حسن عسکری (ع) پيامبر اکرم (ص) فرموده: هر کس از شيعيان ما به علوم ما دانا باشد و جاهلی را هدايت و ارشاد کند و شريعت ما را به او بياموزد، در بهشت همراه ما خواهد بود. (الاحتجاج، ص 16)
رسول خدا (ص) وارد مسجد شد ديد دو مجلس داير است: يکی مجلس معارف و ديگری مجلس دعا؛ فرمود: اين دو مجلس هر دو فرجامی نيک دارند؛ آن¬ها خدا را می¬خوانند و اين¬ها دانش و احکام دين می¬آموزند و به نادانان می¬آموزند؛ ولی اين مجلس دين آموزی برتری دارد و من برای تعليم برانگيخته شده¬ام؛ سپس در کنار آنان نشست». (منية المريد، ص 106)
علی (ع) ¬فرمود: «مَنهومانِ لایَشبعانِ: طالِبُ العِلمِ وَطالِبُ الدّنیا: دو گرسنه هرگز سیر نشوند: جوینده¬ی علم و جوینده¬ی مال». (نهج البلاغه، حکمت 457)
امیرمؤمنان (ع) می¬فرماید: «مااَخَذَ اللهُ عَلیٰ اَهلِ الجَهلِ اَن یَتَعَلَّموا حَتّیٰ اَخَذَ عَلیٰ اَهلِ العِلمِ اَن یُعَلِّموا: خدا از مردم نادان عهد نگرفت که بیاموزند، تا آن¬که از دانایان عهد گرفت که آموزش دهند». (نهج البلاغه، حکمت 478)
رسول خدا (ص) فرموده: به فرزندانتان تيراندازی بياموزيد و فرموده: به فرزندانتان شنا بياموزيد. (کافی 6/47)
و اميرمؤمنان (ع) فرمود: «اَلعِلمُ مَقرونٌ بِالعَمَلِ: فَمَن عَلِمَ عَمِلَ؛ وَالعِلمُ یَهتِفُ بِالعَمَلِ، فَاِن اَجابَهُ وَ اِلّا ارتَحَلَ عَنهُ: علم و عمل پیوندی نزدیک دارند و کسی که دانست باید به آن عمل کند؛ چون علم عمل را فرامی خواند، اگر پاسخش داد می¬ماند وگرنه کوچ می¬کند». (نهج البلاغه، حکمت 366)
و رسول خدا (ص) فرموده: «مَن عَمِلَ عَلیٰ غَیرِ عِلمٍ کانَ مایُفسِدُ اَکثَرُ مِمّا یُصلِحُ: اگر کسی بدون علم کاری انجام دهد تباه سازیش بیشتر از سازندگیش خواهد بود». (تحف العقول، ص 79)
رسول خدا (ص) فرمود: بهترين صدقه اين است که مرد دانشی را بداند و آن را به ديگران ياد دهد. (منية المريد، ص 105)
امام حسن (ع) به پسران خود و برادرش فرمود: علم بياموزيد و هرکدام نمی¬توانيد علم را حفظ کنيد آن را بنويسيد. (منية المريد، ص 340)
مردی به اميرمؤمنان (ع) عرض کرد: می¬خواهم تجارت کنم، فرمود: «نخست فقه بياموز آن گاه تجارت کن: اَلفِقهُ ثُمَّ المَتجَر»؛ زيرا کسی که خريد و فروش کند؛ ولی حلال وحرام نداند، در ربا افتد. (دعائم الاسلام، 2/16)
اميرمؤمنان (ع) فرمود: «لَيسَ مِن اَخلاقِ المُؤمِنِ اَلمَلَقُ وَ لَاالحَسُدُ اِلّا فی طَََََََلَبِ العِلمِ: تملّق و حسد از خوی مؤمن نيست؛ مگر در يادگيری دانش. (تحف العقول، ص 207)
امام باقر (ع) فرمود: دانش گنجينه¬هايي است وکليدهای آن دانش است؛ پس بپرسيد، خدايتان رحمت کند؛ در باره دانش به چهار کس پاداش داده می¬شود: پرسنده، پاسخ دهنده، شنونده و دوستدار آنان. (الخصال، ص 245)
امام باقر (ع) فرمود: «عالِمٌ یُنتَفَعُ بِعِلمِهِ اَفضَلُ مِن سَبعينَ اَلفَ عابِدٍ: دانشمندی که از دانش او سود برند، از هفتاد هزار عابد بهتر است». (تحف العقول، ص 520)
امام صادق (ع) فرمود: «اِنَّهُ لايُصلَحُ المَرءُ المُسلِمَ اِلّا ثَلاثَةٌ: اَلتَّفَقٌّهُ فی الدّينِ وَالصَّبرُ عَلَی النّائِبَةِ وَ حُسنُ التَّدبيرِ فی المَعيشَةِ: مرد مسلمان را جز سه چيز اصلاح نکند: دين شناسی، شکيبايي در گرفتاری¬ها و برنامه ريزی نيکو در زندگی». (کافی 5/87)
امام باقر (ع) فرمود: زکات دانش اين است که آن را به بندگان خدا بياموزی. (کافی 1/41)
به نقل امام صادق (ع) رسول خدا (ص) در سرزمين منيٰ در سخنرانيش فرمود: خدا خرّم كند روي بندهاي را كه سخن مرا بشنود و خوب فراگيرد و به آن¬كس كه نشنيده برساند، كه چه بسا كساني كه بار فقه با خود ميكشند ولي فقيه نيستند، و چه بسا كسان كه فقه را نزد كسانى انتقال ميدهند كه از خود حاملان بهتر مي فهمند. (امالي مفيد، مجلس 23 ح 13)
امیرمؤمنان (ع) فرمود: «اَلعِلمُ خَیرٌ مِنَ المالِ، اَلعِلمُ یَحرُسُکَ وَ اَنتَ تَحرُسُ المالَ؛ وَالمالُ تَنقُصُهُ النَّفَقَةُ وَالعِلمُ یَزکوا عَلَی الاِنفاقِ، وَ صَنیعُ المالِ یَزولُ بِزَوالِهِ: علم بهتر از مال است؛ زیرا علم نگهبان توست، ولی مال را تو باید نگهبان باشی. مال با بخشش کاستی پذیرد؛ امّا علم با بخشش فزون شود و مقام و شخصیّتی که با مال به دست آمده با نابودی مال نابود شود. (نهج البلاغه، حکمت 147)